Umumy dil bilimi

Soraglar we ýumuş:
1. Pidžin näme? Ol nähili şertlerde emele gelýär?
2. Ilkinji pidžinler haçan we nirede emele gelipdir?
3. Kýahtin pidžininiň aýratynlyklaryny düşündiriň.
4. Kreol dilleri näme? Oňa haýsy diller degişli hem-de olar nirelerde 
ulanylýar?
Hödürlenilýän edebiýatlar:
1. Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. М., 1966.
2. Вендина Т.И. Введение в языкознание. М., 2008.
3. Лингвистический энциклопедический словарь. М., 1990.
Milletara gatnaşyk dilleri
Ylym, medeniýet, diplomatik gatnaşyklar ugurlarynda milletleriň 
arasyndaky baglanyşygyň zerurlygy, gadymy döwürlerden başlap 
araçy dilleriň ýüze çykmagyna ýardam beripdir. Araçy diller diýlip, 
birnäçe halklaryň we ýurtlaryň (hakykatda, Ýer şaryndaky bar bolan 
hemme halklaryň hem-de ýurtlaryň dilleri ) milletara düşünişmeginiň 
esasy serişdesine düşünilýär.
Orta asyrlar döwründe Ýewropada araçy dil hökmünde latyn dili 
hyzmat edipdir. Latyn dilinde umumy Ýewropa medeni goruny düzen 
çeper eserler döredilipdir, ylmy işler ýazylypdyr, dürli döwletleriň 
arasyndaky şertnamalar baglanyşylypdyr, uniwersitetlerde okuwlar 
alnyp barlypdyr. Orta asyrlarda, şeýle-de Täzeden döreýiş döwrün-
de ýokary bilim ugurlarynda latyn diliniň esasy orny eýelemegi şol 
döwürlerde talyplaryň dürli milletlerden bolmagy bilen baglydyr, bir 

---

135
uniwersitetde şol bir wagtda dürli ýurtlardan bolan talyplar okapdyr-
lar, mugallymlar hem bir milletden bolmandyr. 
XVIII asyrdan başlap fransuz dili latyn dilini halkara dil bol-
maklygyndan gysyp çykaryp başlaýar. Bu şol wagtdaky fransuz 
monarhlarynyň agalyk edijilik ýagdaýy bilen baglanyşyklydyr, olar 
öz dilini esasy milletara gatnaşyk serişdesi hökmünde bütin Ýewropa 
ýaýratmagy başarypdyrlar. 
Fransuz dili tä XX asyryň birinji çärýeginiň ahyryna çenli araçy 
dil bolmak hyzmatyny ýerine ýetiripdir hem-de soňlugy bilen öz or-
nuny iňlis diline beripdir.
Iňlis dili biziň günlerimizde hem milletara aragatnaşyk dili bol-
mak hyzmatyny ýerine ýetirýär.
Musulman gündogary ýurtlarynda araçy dil bolmak hukugy köp 
asyrlardan bäri Gurhanyň dili bolan arap diline degişlidir. Ol bu hyz-
maty häzirki döwürde hem ýerine ýetirýär.
Orta asyrlaryň dowamynda Uzak Gündogar we Günorta-Gündo-
gar Aziýa ýurtlary üçin milletara aragatnaşyk dili bolmak hyzmaty 
köne hytaý edebi dili bolan wenýan diline degişlidir. Ol ýapon, koreý, 
wýetnam dilleri ýaly birtopar dilleriň ösmeginde möhüm ähmiýete 
eýe bolupdyr. XX asyrda bu sebitlerde hytaý diliniň halkara dil bol-
mak ähmiýeti düýpli pese düşüpdir. Şonda-da häzirki zaman hytaý 
dili Birleşen Milletler Guramasynyň işinde ulanylýan dilleriň biridir 
(iňlis, fransuz, rus, ispan, arap dilleri bilen bilelikde). 
Araçy dil hökmünde haýsydyr bir milli diliň ulanylmagy, şol dil 
ene dili bolan halka hemişe artykmaçlyk beripdir. Bu ýagdaý halkara 
emeli dilleriň döredilmegi üçin köpsanly synanyşyklaryň edilmegine 
sebäp bolupdyr. Emeli diliň döredilmegi, bir tarapdan hemmeler üçin 
ortalyk bolup, hiç bir halka dil babatdan artykmaçlyk berjek däldi, 
ikinji tarapdan, ähli adamzada degişli boljakdy. 
Emeli dili döretmäge ilkinji synanşyk biziň eýýamymyzyň II 
asyrynda ýunan (grek) lukmany Galen tarapyndan edilýär. Ol halkara 
ýazuw dilini döredýär. T. Mor özüniň «Altyn kitabynda» (1516 ý.) 
Utopiýa adasynyň ilaty üçin aýratyn dil oýlap tapýar.
Adamzat taryhynda halkara emeli dilleriň onlarça taslamasy 
döredilýär. Fransuz pelsepeçisi R. Dekart 1629-njy ýylda umuma-
damzat uniwersal diliniň shemasyny düzýär, nemes pelsepeçi-

---

136
si G. Leýbins düşünjeleri toparlara bölmegiň algebra düzgünlerini 
hödürleýär.Ýöne olaryň diňe örän az sanlysy tejribede ulanylmak hu-
kugyna eýe bolýar.
Adamlaryň arasynda aragatnaşyk serişdesi hökmünde ulanylan 
ilkinji emeli dil 1879-njy ýylda Ý. M. Şleýer tarapyndan döredilen wo-