Umumy dil bilimi

Aristofan Wizantiýalyny, Apollodory Afinalyny görkezmek bolar. 
Aleksandriýa mekdebinde Ýewropa ylmynda ilkinji gezek 
Aristarhyň şägirdi Dionisiý Frakiýaly (b.e.öň 170-90-njy ýyllar) ta-
rapyndan ulgamlaşdyrylan grammatiki iş «Grammatika sungaty» döre-
dilýär. Bu işde grammatikanyň öwrenýän meseleleri kesgitlenilýär, 
dogry okamak we basym, dyngy belgileri hakyndaky maglumatlar be-
rilýär, çekimliler hem-de çekimsizler toparlara bölünýär, bogunlaryň 
aýratynlyklary kesgitlenilýär, sözler toparlara bölünip, söze, sözleme 
kesgitleme berilýär. Dionisiý Frakiýaly atlary we işlikleri düýpli derňäp 
geçýär, işliklerden hem-de atlardan sözüň ýasalyşy hakynda maglumat 
berýär. Ol artikli çalyşmadan tapawutlandyrýar, hallary aýratyn söz to-
paryna degişli edip, anyk toparlara bölýär, ownuk böleklerden, ümlük-
lerden hallaryň özboluşly aýratynlyklaryny belläp geçýär. 
Dionisiý Frakiýalynyň grammatikasy şol döwrüň grek diliniň 
morfologik gurluşyny anyk beýan edip bilendigi bilen meşhurdyr. Dil 

---

49
4. Sargyt № 89 
biliminiň taryhy Dionisiý Frakiýalynyň döreden «Grammatikasynyň» 
Ýewropa grammatiklarynyň ählisiniň çeşmesidigini subut etdi. Şu 
grammatikanyň döredilen döwrüne ýunan taryhynda ellinizm döwri 
diýlip at berilýär. Ellinizm döwrüniň ýunan dil bilimi ýokary derejä 
ýetipdir, grammatiki ulgam gutarnykly görnüşe geçirilipdir, fonetika, 
morfologiýa, sintaksis barada işler ýazylypdyr.
Grek dil biliminde Apolloniý Diskolyň (b.e. II asyr.) gram-
matiki nazaryýeti uly gyzyklanmalary döredipdir. Ol ýunan 
şiweşynaslygyna, sintaksisine, morfologiýasyna bagyşlanylan 30-dan 
gowrak iş ýazypdyr. Apolloniý Diskol köp babatda Dionisiý Frakiýa-
la eýerýän hem bolsa, morfologiýa meselesinde has anyk netijelere 
gelýär, söz toparlaryna, grammatiki kategoriýalara berýän kesgitle-
meleri şol döwrüň derejesini göz öňünde tutanyňda, haýran galarlyk-
lydyr. Ol Frakiýalydan tapawutlylykda grammatiki mana has uly üns 
berýär. Diskol söz toparlaryny aýratynlykda belleýär. Atlar, işlikler, 
çalyşmalar özbaşdak söz toparlary hökmünde häsiýetlendirilýär.
Zamanlarda we ýöňkemelerde üýtgeýän hem-de üýtgemeýän söz 
toparlary tapawutlandyrylýar. Birinji gezek san kategoriýasy girizil-
ýär. Atlar we işlikler barada has köp işler edilýär, olar dürli toparlara 
bölünýär. Baglaýjylary we hallary bölümlere bölmek, çalyşmalar na-
zaryýetleri işlenilip düzülýär.
Apolloniý Diskolyň sintaktik nazaryýeti gadymy grammatikada 
aýratyn orny eýeleýär. Onuň «Söz toparlarynyň sintaksisi hakynda» 
atly ýygyndysy dilçilik ylmynyň soňky ösüş döwürlerine güýçli tä-
sir etdi. Bu işde sintaksisiň esasy meselesi söz toparlaryny sözlemde 
birleşdirmegiň usullary bilen düşündirilýär. Sintaksise diňe bir sözleriň 
utgaşmalary goşulman, sözleriň birleşmeginde sözleriň, bogunlaryň, 
sesleriň utgaşmalary hem degişli edilýär. Ýöne Diskolyň sintaksisinde 
sözlemler baradaky pikirler, eýe we habar baradaky düşünjeler görkezil-
meýär, bu sintaktik düşünjeler morfologik häsiýetler bilen çalşyrylýar. 
Şeýle-de bolsa, sintaksis baradaky bu pikirler ýunan grammatikasynyň 
ösmegine hem-de kämilleşmegine düýpli täsir edipdir.
Latyn ýazuwy b.e.öň VII asyrda Italiýada ýüze çykýar. Ol 
ýuwaş-ýuwaşdan kämilleşip, çalt depginde ýaýraýar. Sowatlylyk rim 
jemgyýetinde giň gerime eýe bolýar. Latyn ýazuwy Ýewropanyň täze 
dilleriniň köpüsiniň ýazuw çeşmesi bolup hyzmat edýär. Gadymy 

---

50
Rimde sözleriň manysyny düşündirmek tejribeleri ýüze çykyp 
başlaýar.
Grammatika Rimde özbaşdak ylym hökmünde b.e.öň II asyryň 
ortalarynda taryhy, hukuk, çeper häsiýetdäki köpsanly tekstleriň 
düşündirilmegi bilen baglylykda ýüze çykýar. Rim grammatikasynyň 
kämilleşmegine grek ylmy, medeniýeti, edebiýaty, suhangöýlük sun-
gaty, filosofiýasy, rimlileriň köpüsiniň ýunan dilini bilmegi, Pergam