Umumy dil bilimi

Nisskiý (IV asyr), Awreliý Awgustin (IV-V asyrlar), Ioann Damas-
kin (VII-VIII asyrlar) ýaly dörediji adamlar diliň filosofiýasynyň ös-
megine uly goşant goşupdyr. Olar adamyň içki sözleýşi, haýwanlaryň 
arasyndaky ses aragatnaşyklary baradaky meseläni öňe sürüpdirler.
XVII-XVIII asyrlarda diliň emele gelşi hakynda köpsanly na-
zaryýetler ýüze çykypdyr. G. Leýbinsiň sese öýkünme, D. Lokkuň 
ümlükler, Ž. Ž. Russonyň durmuşy şertnamasy nazaryýetleri peýda 
bolupdyr. Ýöne bu döwürde diliň filosofiýasynyň çägi giňäp başlapdyr. 
Oňa diliň aragatnaşyk, öwrenijilik hyzmatlary bilen bagly meseleler 
hem girizilipdir. XIX asyryň meşhur dilçisi, diliň filosofiýasy boýun-
ça görnukli alym Wilgelm fon Gumbold hem diliň esasy hyzmatyny 
öwrenijilik hasaplaýar.
XX asyrda diliň filosofiyasy giňişleýin gurluşa eýe boldy. Oňa 
aşakdaky ugurlar degişlidir:
1. Lingwosemiotika – diliň aragatnaşyk hyzmatyny;
2. Lingwoepistemologiýa – diliň öwrenijilik hyzmatyny;
3. Lingwoprakseologiýa – diliň tejribe (praktiki) hyzmatyny;
4. Filogenetik lingwistika – adamzadyň diliniň emele gelşini;
5. Ontogenetik lingwistika – aýratyn alnan adamyň (çaganyň) 
diliniň emele gelşini öwrenýär.
Lingwofizikada diliň fiziki (akustik) häsiýetlerine seredilýär. 
Bu häsiýetler köp babatda tebigy (gepleýşe degişli bolmadyk ses-
ler) sesleriňki bilen birmeňzeşdir. Şonuň üçin-de lingwofizikada 
gepleýiş sesleri beýleki sesler bilen bilelikde öwrenilýär. Aslynda 
sesleri öwrenmek meselesi fizikanyň bölümleriniň biri bolan akustika 
degişlidir. Lingwofizika akustikanyň we lingwistikanyň arasyndaky 
orny eýeleýär. Ony linwoakustika ýa-da fonetiki akustika diýip hem 
atlandyrmak bolar.
Sesleriň akustik aýratynlyklarynyň derňewleri ilkibaşdan fone-
tik laboratoriýalarda amala aşyryldy. Russiýada Kazan we Peterburg 
uniwersitetlerinde XIX-XX asyrlarda ilkinji fonetik laboratoriýalar 
döredildi. Şol laboratoriýalarda geçirilen derňewleriň netijeleri 

---

94