Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov
Johiliya davrida ko‘p xudolik va arablar ma’naviyati
Download 4.52 Mb. Pdf ko'rish
|
Dinlar falsafasi.AbdusamedovA. Djalilov B. TashanovA.
|
5. Johiliya davrida ko‘p xudolik va arablar ma’naviyati
Makka savdo markazi sifatida katta ahamiyatga ega bo‘lib, atrofdagi qabilalarga boshqalarga nisbatan kuchliroq ta’sir ko'rsatar edi. Makkada Ukaz nomli katta bozor joylashgan edi. Arab qabilalari o‘rtasida diniy markaz sifatida roli ancha oshgan edi. Makkada Ka’batulloh ibodathonasi turli arab qabilalarining 360 xudosinini sanab, ya’ni budchalari mavjud bo‘lgani tufayli bu shahar o ‘z atrofida yashovchi ko‘p qabilalar uchun e’tiqod markazi-ziyoratgohga aylangan edi. Ka’ba - islom dinida eng muqaddas hisoblangan va “Allohning uyi” “Baytulloh” deb nom olgan ibodathona. U kub shaklida, kulrang toshdan qurilgan bo‘ lib, unda islomda muqaddas hisoblangan qoratosh - “al-Hajar al-asvad” joylashtirilgan. Ka’ba musulmonlar uchun qibla hisoblanadi va qiblaga qarab namoz o‘qiladi. Ka’ba islom vujudga kelmasdan bir necha asr ilgari mavjud bo'lgan. Eramizning II asrida yunon sayyohlari u erda bo'lib, bu ibodathonani va atrofidagi kichik manzilgohni ko‘rganliklari haqida ma’lumot qoldirganlar. Ka’ba ibodathonasi o‘sha erda mavjud bo'lgan va suvsiz sahroda arablar uchun najot manbayi sifatida “Zam-Zam” bulog'i bilan bog‘liq holda vujudga kelgan, degan taxminlar mavjud. Bu buloqni yaratish uchun xudoga ibodat qilib, shu erda qurbonlik qilish arablar o‘rtasida qadimdan rasm bo‘lgan va bu hodisa Qur’onning “Al-Kavsar” deb atalgan 108 - surasida ham o ‘z ifodasini topgan. Demak, islom vujudga kelmasdan 400-500 yil ilgari ham muqaddas hisoblangan “Zam-Zam” bulog‘i va u bilan bog‘liq ravishda vujudga kelgan Ka’ba ibodathonasi VII asming 30-yillarida va yangi dinda eng muqaddas joy deb e’tirof etilgan. 91 V-VII asrlarda Makkada arablaming quraysh qabilasi hukmron bo'lib, bulaming yuqori tabaqalari savdo-sotiq avj olishi natijasida ancha boyib ketgan; pul muomalasi, sudho‘rlik rivojlangan, shuningdek, qul savdosi va qullaming mehnatidan foydalanish ham ancha kengaygan. SHarqshunos olimlaming tadqiqotlari shundan dalolat beradiki, qadimiy Yamanni istisno qilgan, Arabiston yarimorolida yashovchi qablalar uchun V-VI asrlami iqtisodiy urug‘-qabilachilik tuzumi emirila boshlagan va quldorlik munosabatlari vujudga kela boshlagan davr, deb tavsiflash mumkin va lozim. 0 ‘sha davrda kuchli imperiyalar bo‘lgan Vizantiya va Eron o‘rtasida Yamanni qo‘lga kirtish va karvon yo‘llarida o‘z hukmronligini o‘rnatish uchun kurash davom etgan. Yaman sosoniylar hukmronligiga o ‘tgan davrlarda (572- 628 yilar) Eron ko‘rfazi orqali Hindistonga boradigan yel tez rivojlana boshlagan va shu munosabat bilan Hijoz orqali o‘tgan karvon yo‘li inqirozga uchragan. Bu hoi faqat Hijoz shaharlarigagina emas, balki barcha arab qabilalari hayotiga ham jiddiy ta’sir ko'tsatgan va Arabistonda ijtimoiy-iqtisodiy inqirozning boshlanishiga sabab bo‘lgan. Savdodan keladigan daromad kamayib ketishi natijasida quraysh zodagonlari o‘rtasida sudho‘rlik avjga chiqqan; qullar, kambag‘allami ezish kuchaygan Makka va Hijozning boshqa shaharlarida mazlumlar bilan zolimlar orasidagi qarama-qarashiliklar keskinlashgan. Bir tomondan, qul egalari bilan qullar o ‘rtasida, ikkinchi tomondan, qabila zodagonlariga nisbatan oddiy mehnatkashlaming noroziligi kuchaygan. Qabilalaming yuqori tabaqalari, ayniqsa, Makka zodagonlari qo‘shni mamlakatlami bosib olib katta boylik, o‘ljani qo‘lga kiritish va shu orqali hokimiyatni mustahkamlash, iqtisodiy inqirozdan qutilish haqida tez-tez o‘ylay boshlaganlar. Ammo tarqoqlik va kelishmovchiliklarga barham berish, uchun barcha arab qabilalarini, ulaming iqtisodiy va harbiy imkoniyatlarini yagona davlatga birlashtirish zarur edi. Markaziy va SHarqiy Arabiston yarimoroli sahrolarida yashagan arab badaviylari o‘rtasida ibtidoiy tuzumga xos bo‘lgan politeistik majusiylik diniy tasawurlari hukmron edi. V-VI asrlarda bu qabilalaming diniy e’tiqodlari totemizm, fetishizm va animizm kabi diniy tasawurlaming qorishig‘idan iborat edi. Ko‘p qabilalar alohida toshlarga e ’tiqod qilar, insonga yordam beradigan ezgu ruhlar, yovuz va ayyor shaytonlar to‘g‘risidagi 92 tasawurlar keng tarqalgan edi. Har bir qabila o‘z xudosining sanamiga sig‘inar, topinar edi. Bu xol dinshunoslikda ko‘p xudolikning arablarga xos ko‘rinishi deb, tavsiflangan. Qur’onda bunday e’tiqod shirk deb nom olgan. Bundan tashqari arab qabilalari o‘rtasida Quyosh va Oyga topinish ham mavjud edi. Bu yoritgichlarga topinish qadimiy Bobil (Vavilon)dan kelib chiqqan bo‘lib, bu e’tiqod keyinchalik ko‘p halqlar o‘rtasida tarqalgan.43 Buning ta’siri ostida o'rta asrlarda SHarq va G‘arb xalqlari o'rtasida astrologiya degan asosan diniy ta ’limot sistemasi - SHarq “ilmi nujiun” vujudga kelgan. Ilmi nujumga asosan turk xalqining ham ilk davrlarida Oyxon, Yulduzxon, Kunxon, Kuntug‘mish, Qyto'ldi, Oysuluv, Kunsuluv, Kuntug‘di kabi ismlar qo‘yilgani va ula^ning ba’zilari hozirgacha etib kelgani ma’lum. Kunchiqar -Sharq, Kunbotar -G 'arbni bildirgan. Yoki yil davomida quyosh aylanadigan falak doiralarining har biri turkiy nom bilan atalgan: Qo‘zi-Hamal, Ud-Savr, Erangiz-Javzo, Quchiq-Saraton, Arslon-Asad, Bo‘ g‘ doyboshi-Sunbuma, Ulg'u- Mezon, Chayon-Aqrab, Yoy-Qavs, 0 ‘g‘loq-Jadi, Qo‘noq-Dalv, Baliq- Hutdir. Demak, ilmi nujumga e ’tiqod qilishning qadimgi turkiy xalqlar hayotida ham muayyan o'rin bo'lgan. Ilmi nujumga binoan sayyoralar va yulduzlaming holatiga qarab voqea va hodisalami oldindan aytib berish mumkinligiga e’tiqod qilingan. Bu bilan shug‘ullanuvchi astrolog (munajjim)lar saroylarda muhim mavqega ega bo'lganlar. Ana shunday ma’budalardan uchtasining nomi al- Uzza, al-Lot va Manot Qur’onda ham zihr etilgan. Makkaning o ‘z atrofidagi arab qabilalariga ta’sirinig kuchayishi Ka’ba bilan bog‘liq bo‘lgani yuqorida ta’qidlab o‘tildi. Miloddan aw al vujudga kelgan bu qadimiy ibodathonada ko‘p qabila xudolarining sanamlari saqlanar edi. Milodgacha arab qabilalari e’tiqod qilgan xudolardan sakkiztasining nomi al-Lot, al-Uzza, Manot, Vadd, Suva’, Yag‘us, Yag'uq, Nasr Qur’onda ham keltirilgan, sanab o'tilgan. Arabiston yarimorolida yahudiy, xristian, otashparast va sobiylar ham yashar edilar. Iudaizm YAman arablari o ‘rtasida keng tarqalgan bo‘lib,VI asr boshlarida xim’yariylar podshohiligida u davlat dini deb e’tirof etilgan. Iudaizmga e’tiqod qiluvchi arab qabilalari Markaziy va 43 Собийлар - 6оши,а динларга эъти^од килувчилар к,атори Н,уръонда ш лгаолинган; б у эл а г Цуйи М есоп отам и яд а яшаган. М ан д а й л ар (баъзи харранлар) \ а м дейилган. У лар о см он ёритгичларига си ^ н ган л ар . G‘arbiy Arabistonning ayrim vohalarida ham yashar edilar. Bu dinga e ’tiqod qiladigan arablar - koptlar hali ham anchagina. Xristianlik asosan yarimorolning shimoliy qismida - Suriya, Falastin, Mesopotamiya hududida yashaydigan arab qabilalaridan ba’zilari o‘rtasida tarqalgan edi. Bu erlar ayrim davrlarda Vizantiya tarkibiga kirgan yoki uning siyosiy tazyiqi ostida bo'lgan hududlar edi. Arab qabilalari o‘rtasida ko‘pincha xristianlikning ayrim sektalari tarqalgan edi. SHarqshunos olimlarning fikricha, xristianlik Arabistonga G ‘assoniylar va Laxmiylar davlatlari orqali kirib kelgan. SHunday qilib, yahudiylik va xristianlik hamda ulaming ayrim sektalari islom paydo bo‘lishi arafasida arab qabilalari orasida muayyan darajada tarqalgan edi. Download 4.52 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|