Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

Yangi Ossuriya podsholigining yuksalishi. Mil. avv. X asr 
oxirlarida tarixda “Ossuriya renessansi” deb nom olgan davr 
boshlandi. 
Yuqorida 
ta’kidlanganidek 
podsho 
Ashshurdan 
II 
mamlakat taraqqiyotini qayta yo ‘lga qo‘yadi. Natijada ossuriyaliklar 
Shimoliy Mesopotamiyada o ‘z hukmronliklarini qayta tikladilar va 
faol istilochilik yurishlarini boshlash uchun zamin yaratadilar. Bu 
vaqtda 
Ossuriya 
armiyasi 
o ‘zining 
soni, 
yuqori 
darajada 
tashkilashtirilganligi, qurollanish darajasi va jangovor qobiliyati bilan 
Old Osiyodagi birinchi o‘ringa chiqib oladi. Ossuriya podshosi 
Tukulti-Ninurta II ning o‘g i i АзЬ8Ьигпа151фа1 II (mil. avv. 884-859- 
yy) davrida dastlab shimoli-g‘arbga Dajla qirg‘oqlariga yurish qiladi. 
Mil. avv. 882-yilda Xulay boshchiligidagi qo‘zg ‘olonni shafqatsizlik 
bilan bostiradi. 0 ‘rtayer dengizi qirg‘oqlariga yurish qiladi. 0 ‘zining
60

---

qarorgohini yangi poytaxti Kalxu(Kalax)ga ko‘chiradi. Mil. avv. 886- 
yilda Bit-Zamani o ‘lkasi podshosi Ilanu boshchiligidagi qo‘z g ‘olonni 
bostiradi.
Ashshumatsirpal II podsholigi darida Ossuriya yana imperiyaga 
aylanadi. U Nineviya shahrini davlatining shimolidagi tayanch 
nuqtasiga aylantirdi. Dajla daryosi qirg‘oqlarida Kalxu shahrini qayta 
tiklab, poytaxtga aylantirdi. Ashshur shahridan mohir ustalar va 
bog‘bonlar olib kelinib shahar obodonlashtiriidi. Hukumatni ham shu 
yerga ko‘chiradi. Mil. a w . 876-yilda Ossuriya qo‘shinlari Finikiya 
qirg‘og‘iga chiqdilar. Salmanasar III (mil. avv. 859-824-yy) Suriyaga 
yangi yurish uyushtirdi. Bu hududda Ossuriyaning ekspansiyasiga 
qarshi 
bir 
necha 
shahar-davlatlaming 
Damashq 
podsholigi 
boshchiligida ittifoqi tashkil topdi. Suriya, Falastin, Finikiya, Kilikiya 
va Damashqning birlashgan qo‘shinlari ossur qo'shinlarini jangda 
m ag‘lubiyatga uchratdilar (mil. a w . 853-yildagi Oront daryosi 
yonidagi jang). mil. avv. 845-yilda Salmanasar III 120 ming kishilik 
qo‘shin bilan Suriyada yana jang harakatlarini boshladi. Lekin bu 
harbiy harakatlar ham muvaffaqiyatli chiqmadi. Ossuriyaliklar 
vaqtinchalik Suriyadan chekinishga majbur bo‘ldilar. Ammo tez orada 
ittifoqchi shahar-davlatlar o ‘rtasida kelishmovchiliklar boshlanib, 
ossurlar bundan juda yaxshi foydalandilar hamda mil. a w . 841-yilda 
harbiy harakatlarni boshlab, Suriyada o ‘z hukmronliklarini o ‘matishga 
erishdilar. Mil. a w . 840 yildagina Frot daryosi ortida 16 yurishdan 
so‘ng, Damashq podsholigi bo‘ysundiriladi. G ‘olibona yurishlar boy 
o ‘ljalami qo‘lga kiritish imkoniyatini tug‘dirdi. Ossuriya hukmdorlari 
Ashshur va Kalxu shaharlarida ulug‘vor saroy va ibodatxonalar 
bunyod qildilar.
Mil. avv. 824 yili Salmanasar III ga qarshi o ‘g‘li Ashshur-dan 
boshchiligida Ossuriyaning 27 shahari birlashib, isyon ko‘targan payti 
olamdan o ‘tadi. Taxt vorisi etib boshqa farzandi Shamshi-Adad V 
(Bobil malikasining eri) ni tayinlab ketadi. Ammo tez orada Ashshur- 
dan ukasini quvib yuborib taxtni egallaydi. Shamshi-Adad V Bobil 
podsholigiga qochib ketadi. Bobil poshosi Marduk-zakir-shumi 
(qaynotasi) bilan kelishuv imzolab, Ashshumi zabt etdi. Ammo Bobil 
rahnamoligida podsho unvonidan pastroq darajadagi unvonga sazovor 
bo‘ladi. Shunday bo‘lsa-da Ossuriya ichki va tashqi siyosatni mustaqil 
amalga oshirar edi.
6i

---

Ossuriya o‘zining iqtisodiy, harbiy qudratini qayta tiklab, siyosiy 
markazlashuv va barqarorlikka erishdi. Istilochilik urushlari natijasida 
Ossuriya iqtisodiyoti uchun zarur bo‘lgan xomashyo (metall va 
yog‘och)ga boy bo‘lgan hududlar egallandi. Natijada qullar mehnatiga 
ehtiyoj tez o ‘sa boshlaydi. Ossuriyaning istilochilik urushlari olib 
borishining yana bir sababi, m am lakat quruqlik va dengiz savdo 
yo‘llari kesishgan hududda joylashgani uchun yetakchi o‘rinni 
egallashga harakat qildi.
Ossuriya Kichik Osiyo va asosan 0 ‘rtayer dengizining sharqiga 
o‘z 
ta’sirini 
kuchaytirishga urindi. 
Bu 
hududlarda 
savdo-
hunarmandchilik, dengiz savdosi keng yo‘lga qo‘yilgan, tabiiy 
boyliklarga boy edi. Sharqiy 0 ‘rtayer dengizi qirg‘oqlaridan muhim 
xalqaro savdo yo‘llari o‘tgan bo‘lib, 
bu yerda boy savdo -
hunarmandchilik markazlari Tir, Sidon, Arvad, Bibl, Damashq va 
Karxemish kabi shaharlar mavjud edi.
Mil. a w . 783-yili Ossuriya podsho taxtiga Salmanasar IV o‘tirib 
to‘qqiz yil hukmronlik qiladi. Uning boshqaruvi davrida Ossuriya 
armiyasi avvalgi g ‘alabalarga erisha olmaydi. Aksincha tashqi
dushmanlardan himoyalanishga majbur bo‘ladi. Damashq shahri
aramey davlatining poytaxtiga aylangan bo‘lib, kuch qudrati oshgan 
edi. Bu davlat hatto Ossuriyaga ham tazyiq o‘tkazganligi manbalarda 
ta’kidlanadi. Ushbu urushlardan birida Ossuriya hukmdori Salmanasar 
IV, Isroil hukmdori Ieroam II bilan ittifoq tuzib, arameylarga qarshi 
harakat olib boradi. Ossuriya davlatining shimoliga xurritlar va 
urartlar ham xavf tug‘dira boshlashdi. Podsho Salmanasar IV ni 
vorislari 
davrida 
urartuliklar 
Ossuriyaning 
katta 
hududlarini 
egallashga muvaffaq boMishgan. Mil. a w . VIII asrda Ossuriya 
vaqtincha iqtisodiy tushkunlikka yuz tutadi. Ichki ziddiyatlar, 
qo‘zg‘olon va isyonlar boshlanadi. Ossuriya uzoq vaqt olib borilgan 
urushlar natijasida zaiflashib qoldi.
Ossuriyaning qayta yuksalishi 
mil. 
avv. 
746-727-yillarda 
hokimiyatni to'ntarish yo‘li bilan olgan Kalxu hokimi harbiy boshliq 
Pul (taxtdagi ismi podsho Tiglatpalasar III) davrida boshlandi. Kuchli 
sarkarda, Tiglatpalasar III podsho hokimiyatini mustahkamlash uchun 
qator islohotlar o‘tkazadi. U Ossuriya tarkibidagi o‘lkalami kichik- 
kichik noibliklarga bo‘lib yuboradi. Noiblar ustidan markaziy 
hokimiyatning nazorati o‘matilib, noiblaming vazifalari cheklandi.
62

---

Podsho Tiglatpalasar III davlatdan maosh oladigan kuchli 
muntazam qo ‘shin tuzadi va ko ‘ngillilami harbiy xizmatga chaqirmay 
qo‘yadi. Ossuriya armiyasiga aholining o ‘rta va past tabaqalari 
xizmatga tortiladi. Q o‘shinlar bir necha qismlarga boMingan edi. 
Y a’ni, piyodalar qo‘shinda aksariyatni tashkil qilib, yengil va og‘ir 
qurolli qismlarga b o‘lingan. Q o‘shinda avalgidek jang aravalaridan 
foydalanib 
kelingan. 
Keyinchalik 
otliqlar 
qismlaridan 
keng 
foydalanila boshlandi.
Undan keyin taxtga o ‘g ‘li Salmanasar V (mil. avv 727-722-yy) 
voris etib tayinlanadi, uning hukmdorlik davri haqida m a’lumotlar 
kam keltirilgan. Ichki siyosatda Salmanasar V poytaxt Ashshur 
aholisiga, boshqa shaharlar qatori turli soliqlar va majburiyatlami 
yuklaydi, bu esa poytaxt aholisi tomonidan o ‘z huquqlariga nisbatan 
xurmatini y o ‘qotadi. Tashqi siyosatda esa podsho Salmanasar V besh 
yil davomida Finikiya shahri Timi qamal qilgani, shu yillar arafasida 
o ‘lpon to‘lashdan bosh tortgan Isroil davlatini yo‘q qilishga qaror 
qiladi, lekin hukmdor bu urushda halok bo ‘ladi.
So‘ngra Ossuriya taxtiga mashhur Sargon II (mil. avv. 722-705- 
yy) chiqadi. Hukmronligining dastlabki yillarida Bobil va Elam 
ittifoqiga qarshi yurish qiladi. Ammo muvaffaqiyatsizlikka uchrasada 
chegaradagi Der shahri Ossuriya tarkibida qoladi. So‘ngra Sargon II 
mil. a w . 721-yilda Isroilga yurish qiladi bu mamlakatni talon-taroj 
qilib aholisini Ossuriyaga asir qilib olib ketadi. Yaqin Sharq yerlari 
ossurlar tomonidan birin ketin xonavayron qilindi.
Shundan keyin Sargon II Suriyaning Xamat shahri hukmdorini 
asir olgach, uni Ashshurga olib keladi. So‘ngra Karkar shahrini 
ishg‘oI qilib, talon-tarojdan keyin shaharga o‘t qo‘yiladi. 0 ‘rtayer 
dengizidagi Kipr orolidagi ioniyalik yunonlami o‘lpon to ‘lashga 
majbur qiladi. Nineviya shahri yaqinida o ‘ziga yangi poytaxt Dur- 
Sharrun (Sargon shahrini)ni qurdiradi. Mil. a w . 714-yilda Urartuga 
qarshi boshlaydi. U bu harbiy yurishga puxta tayyorlanib, Urartuga 
Sharq tomondan kirib boradi va ulam ing podshosi Rusa I ni yengadi. 
Ushbu harbiy yurish olti oy davom etib Sargon II ning g ‘alabasi bilan 
tugaydi. Ushbu g‘alaba uning buyukligini yuqori shohsupaga olib 
chiqadi. Ossuriya hukmdori qarorgohiga Misr, Efiopiya, hatto 
Arabistondan elchilar tabriklar bilan kelishadi.
Keyinchalik Sargon II mil. avv. 710-yili Bobilga yurish 
boshlaydi. Bu yurishda Sargon II deyarli jangsiz ikki hukmdor
63

---

xaldeylar podshosi M erodax-baladan va Elam podshosi Shutruk- 
Naxxunte II ni bo‘ysundiradi. Bu voqealardan keyin Sargon II yirik 
Ossuriya imperiyasini tuzgan ikkinchi Sargon sifatida tarixga kiradi. 
Bobilni ishg‘ol etib besh yil o ‘tgach Sargon II vafot etadi.
Sargon II dan so‘ng taxtga uning o ‘g ‘li Sinaxxerib (mil. avv. 704- 
681-yy) keladi. Ossuriyaga qaram yerlar ozod bo ‘lishni istar edilar. 
Birinchi bo‘lib Bobilda, zodagon Merodax-baladan rahbarligida 
qo‘zg‘olon boshlanib ketadi. Bobilliklar xaldeylar, arameylar va 
elamliklar bilan ittifoq tuzadilar. Birlashgan qo‘shin Ossurlarga qarshi 
Kish shahri tomon yurish qiladi. Ammo Sinaxxerib ulaming 
birlashgan qo‘shinini m ag‘lubiyatga uchratadi. Merodax-baladan esa 
qochishga majbur bo‘ladi. Ossur qo‘shini Bobilga kirib keladi. 
Podshoning buyrug‘i bilan isyonda qatnashgan odamlarga tegishli 
ekinzorlar yo‘q qilinadi. K o‘plab asirlar Ossuriyaga olib ketiladi. U 
poytaxtni Nineviyaga ko'chirdi.
K o‘p o ‘tmay Falastinda, Ekron shahri isyon ko‘taradi, uning 
ortidan Finikiyaning Tir va Sidon shahar-davlatlari Ossuriyaga 
bo‘ysunmay qo‘yadi. Bu orada Misr yordamiga ishongan Yahudiya 
podshosi Xizikiya ham Ossuriyaga qarshi chiqadi. Sinaxxerib esa 
tezlik bilan isyonlami bostirishga kirishadi. Yahudiya poytaxti 
Quddus (Ierusalim) shahri qamal qilingach, Xizikiya ossurlarga 11 
tonna kumush va 1 tonnaga yaqin oltin miqdorida o‘lpon toMaydi. 
Sinaxxerib o ‘z qo'shinlarini misrliklarga qarshi yo‘naltiradi, ikki 
armiya Eltekey yonida uchrashadi. Afsuski jan g natijalari bizga 
m a’lum emas. Shunday bo‘lsa-da Misr qo‘shini ortga qaytib ketadi. 
So‘ngra podsho Sinaxxerib isyon ko‘targan Ekron shahrini egallaydi 
va Quddusni uzoq qamal qiladi. Yahudiya yerlari talon-taroj qilinadi. 
Ammo ossur qo‘shini orasida vabo kasalligi tarqaladi, natijada 
Quddus zabt etilmay qoladi. 
Yangi Ossuriya podsholigining 
hukmdorlari semit qabilalaridan, arameylardan bo‘lgani uchun butun 
davlatda va Mesopotamiyada aramey yozuvi va tili keng tarqaladi.
Ossuriyaliklaming tayanchi ulam ing kuchli harbiy qo‘shini 
bo‘lgan. Agar aw alari har bir harbiy askar, davlat tomonidan ajratib 
berilgan yerda dehqonchilik bilan shug‘ullangan bo‘lsa, endilikda 
Yangi Ossuriya podsholigida harbiylar mamlakat xazinasidan maosh 
olar edi. Ular asosan temirdan yasalgan qurollar bilan ta’minlanganlar. 
Shaharlami qamal qiladigan, qal’a devorlarini buzadigan moslamalar 
bilan ham qurollanganlar. Ossuriya hukmdorlari harbiy siyosati o ‘ta
64

---

beshafqatlik bilan ajralib turgan, qarshilik qilgan shaharlar aholisi 
qilichdan o ‘tkazilgan. Isyon rahbarlari esa asirga olinib, qiynoqqa 
solinib, qatl qilingan. Bundan ko‘zlangan maqsad bo'ysundirilgan 
xalqlami qo'rquvda saqlab turishdan iborat edi. Shuning uchun 
Ossuriya 
poytaxti 
Nineviyani 
“Qonga 
botgan 
shahar” 
deb 
ta’riflashgan. Agar aw a lg i Ossuriya hukmdorlari zabt etgan shahar va 
xalqlami bosh xudolarini xurmat yuzasidan ular sharafiga qurbonliklar 
keltirishsa, Yangi Ossuriya hukmdorlari aksincha zabt etgan xalqlami 
ibodatxonalarini butunlay vayron qilib tashlashgan, aholisi boshqa 
o‘lkalarga surgun qilinar edi. Bunga Sinaxxeribning Bobil va Elamga 
qarshi urushi yorqin misol bo‘la oladi. Masalan Sinaxxerib uzoq 
qarshilik qilgan Bobilni egallab uni vayron qiladi va shahar suvga 
bostiriladi. Ossuriya Kichik Osiyoning janubi-sharqiy qismlari ustidan 
hukmronlikni qoMdan chiqaradi. Mil. avv. 681 yili Nineviyada, Nabu 
(xattotlar hom iysi) xudosiga qurbonlik keltirish marosimi paytida ikki 
kichik o ‘g‘li tomonidan o‘ldiriladi. Podsho Asarxaddon (mil. a w . 
680-669 yy)davrida vayron qilingan Bobil qayta tiklanadi. Bobil 
garchand qaram bo‘lsa-da, Ossuriya bilan ittifoqda bo‘lgan alohida 
podsholik sifatida tan olinadi. Asarxaddon Eron yerlarining shimoliy- 
g‘arbida yashagan skiflar bilan mil. avv. 672-yilda ittifoq tuzdi. Suriya 
hududi qayta zabt etiladi. So‘ngra Nil bo ‘ylariga harbiy yurish 
uyushtiriladi va ichki urushlardan charchagan M isr vaqtincha 
bo‘ysundiriladi. Ossuriya ulkan ko ‘p millatli imperiyaga aylanadi.
M a’muriy jihatdan Yangi Ossuriya hukmdorlari bosib olingan 
hududlami mayda m a’muriy birliklarga bo‘lib tashlashganlar. 
Ossuriyaliklaming asosiy maqsadi kelajakda bu hududlami imperiya 
tarkibidan ajralib chiqishini oldini olish b o ig an . Bundan tashqari 
ma’muriy birliklarga noib qilib, farzand qoldirish qobiliyatiga ega 
bo'lmagan saroy og‘alaridan hukmdorlar qo‘yilgan edi. Bundan 
maqsad keyinchalik yangi 
kichik hukmdorlar sulolasi paydo 
bo'lishiga y o i qo‘ymaslik bo‘lgan.
Asarxaddonning vorisi Ashshurbanipal (mil. a w . 669-629-yy) 
bosqinchilik yurishlari natijasida tashkil topgan ulkan imperiyani 
saqlab qoladi. U hatto Elamga ham g‘olibonona yurish uyushtiradi. 
Ammo podsho Ashshubanipal hukmronligining so‘nggi yillarida 
imperiyaning yemirilishi boshlandi. Ashshurbanipal mil. a w . 627- 
yilda vafot etdi. Janubda Nabopalasar boshchiligida xaldeylar isyon 
ko‘taradi.
65

---

Bobil va Midiya podsholiklari birgalikda Ossuriyaga qarshi 
ittifoqda, mil. avv. 614-yilda Ashshumi, mil. avv. 612-yilda 
Nineviyani zabt etib vayron qildilar. Mil. avv. 605-yilda Ossuriya 
davlati bunlay tugatiladi. Uning yerlari Bobil va Midiya tomonidan 
bo‘lib olinadi.