Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

Qadimgi Mesopotamiya madaniyati. Qadimgi Mesopotamiya 
madaniyatinmg dastlabki asoslari mil. a w . IV ming yillikda paydo 
bo ig an . Bunda o‘troq ziroatkor shumerlaming o ‘mi kattadir. Aynan 
ular ushbu hudud madaniyatini bizga yetib kelishi uchun imkon 
bergan mixxat yozuvining asolarini yaratganlar.
Yuqorida ta’kidlangan arxaik yozuv asoslari taxminan mil. a w . 
IV ming yilliklarda janubiy Mesopotamiyada yuzaga kelgan bo‘lib, 
uning dastlabki asosiy vazifasi aholi orasida mulkiy munosabatlami 
tartibga solishdan iborat bo‘lgan. Ilk shumerda yaratilgan yozuv 
piktografik shaklda ekanligi bilan kishilami e’tiborini tortadi. 
Mixxatga aylanish jarayoni evolyutsion tarzda amalga oshganligi 
tarixdan m a’lum. Asrlar davomida sayqallashib, keyinchalik mil. a w . 
Ill ming yillikda siyosiy, yuridik va xo ‘jalik ishlarini olib borishda 
keng foydalaniladigan bo‘ldi.
Akkad tili, mixxat yozuvi yordamida diplomatiya tiliga aylana 
boshladi. Keyinchalik butun Old Osiyo xalqlari ushbu yozuvni
52

---

o‘zlashtirib 
oldilar. 
Yozuvni 
bitish 
uchun 
loy 
taxtachadan 
foydalandilar. Mixxat yozuvida 600 ga yaqin belgilar ishlatilganligini 
arxeologik m a’lumotlar tasdiqlaydi. Bunday loy taxtachali hujjatlar 
ko‘p hollarda unchalik katta bo‘lmagani bizga m a’lum. Keyinchalik 
mixxatni kichraytirilgan tarzda zich holda(ko‘proq so‘zlar sig‘ishi 
uchun) loy taxtatachalarga yozishgan. B a ’zi muhim hujjatlar metall 
(mis va kumush) taxtachalarga bitilgan. Ayrim hollarda toshga mixxat 
yozuvini yozish ham ko‘p kuzatilgan. Ayniqsa qora bazalt toshga 
bitilgan mashhur Bobil podshosi Xamurappi qonunlari yuqoridagi 
fikrimizga dalil b o ‘la oladi.
Bunday yozuvni o‘rganish qiyin bo‘lganligi tufayli mixxatni 
o ’qish uchun maxsus ta ’lim dargohlari, qadimgi Shumerda paydo 
bo‘la boshladi. 0 ‘qishga o ‘rgatish asosan kohinlar tomonidan amalga 
oshirilgani uchun dastlabki xattotlar maktablari ibodatxonalar oldida 
tashkil qilingan edi. Qadimgi Shumerda maktablar “taxtachalar 
xonadoni” (yoki “edubba”) shaklida tilga olingan. Manbalarda 
ta’kidlanishicha bunday maktablarda o ‘g ‘il bolalar o ‘qitilgan va davlat 
xizmatiga tayyorlangan. M aktablar o ‘quvchilar ota-onalari hisobidan 
ta ’minlangan. Savdo-sotiq va hunarmandchilik munosabatlarining 
o‘sishi va davlat xizmati uchun kadrlar aynan mana shu o‘quv 
maskanlarida tayorlangan. Bu yerda o ‘qishdan tashqari hisob-kitob, 
adabiyot, grammatika, falakiyot ilmi o ‘qitilgan. Bundan tashqari ilm 
yo‘lini tanlaganlarga tibbiyot, huquq va boshqa sohalardan dars 
berilgan. Qadimgi Mesopotamiyada “buyuk to‘fon” haqida afsonalar 
bizgacha yetib kelgan. Ayniqsa “Gilgamesh haqidagi afsona” qadimgi 
Mesopotamiya adabiyotining yorqin na’munasi hisoblanadi. Dostonni 
ilk she’riy namunalari mil. avv. Ill ming yillikning birinchi yarmida 
yaratilgani hozirda olimlar tomonidan e ’tirof etilmoqda. Bizgacha 
yetib kelgan doston mil. a w . XVIII-XVII asrlarda akkad tilida 
mixxatda yozilgan. Ushbu epos bir yarim ming yil davomida 
sayqallanib kelinganligi bilan kishilami e ’tiborini tortadi.
So‘ngra ossuriyaliklar asta sekin yozuv uchun teri va papirusni 
ishlata boshlaganlar. Mil. avv. VII asrdan boshlab oromiy tili 
diplomatiyada ishlatilishi mixxat yozuvining inqirozini keltirib 
chiqardi. Oromiy harfli bo‘lib, o ‘qish uchun qulay edi. Uni o ‘qish 
uchun kohin bo‘lish kerak emasdi.
Qadimgi Mesopotamiya aholisining hayotida diniy e ’tiqod asosiy 
o‘ringa ega edi. Qadimgi Shumer shahar-davlatining o‘z xudo homiysi
S3

---

bor edi. Ammo barcha uchun umumiy ilohlar ham mavjud bo‘lgan. 
Bularga osmon, suv xudosi Ea, ilohi Anu, zamin ilohi Enlii, kabilar 
kirgan.
Bundan tashqari qadimgi Bobilda (Babel “Ilohlar darvozasi”) 
quyosh ilohi Shamash, oy ilohi Sin, Yupiter sayorasi ilohi Marduk, 
Venera sayorasi ilohasi Balit, urush, va o‘lim ilohasi Ishtarga ham 
ibodat qilganlar. Shu bilan birga turli xil ezgulik jinlari va devlarga 
sig‘inishgan. Davlat ichki va tashqi siyosati din yordamida 
qonuniylashtirilib 
tartibga 
solingan. 
Qadimgi Mesopotamiyada 
yashagan falakiyotchilar quyosh va oy tutilishini oldindan hisob-kitob 
yordamida 
bilganlar, 
kometa 
va 
meteorlaming 
harakatlarini 
kuzatishgan. O lz kalendarlariga ham ega edilar unga ko‘ra har bir oy 
29 yoki 30 kunga bo‘linib, 1 yil 12 oy, ya’ni 354 kundan iborat 
bo‘lgan.
Arxitekturaning rivojlanishida qadimgi Mesopotamiya shaharlar 
hukmdorlari, 
quruvchi usta va hunarmadlarining o‘m i katta 
hisoblanadi. Qadimgi U r shahrida podsho Shulgi bunyod ettirgan 
zikkurat yuqoridagi fikrimizga dalil b o ia oladi. Mashhur qadimgi 
Bobildagi Ishtar darvozasi chiroyli va go‘zal qilib bezatilganligi 
so‘zimizga dalil bo‘la oladi. Bobil arxitekturasi Yangi podsholik 
davrida o‘z yuksalishining yuqori cho‘qqisiga chiqdi.
Shu bilan birga malika Semiramida osma bog1 lari ham Bobilda 
qurilgan edi. Olimlaming fikricha osma bog‘lar suv ko‘tarish chig‘iri 
va qullar mehnati bilan doimiy sug‘orilib borilgan.