Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

Xamurappi boshchiligida Bobil podsholigining yuksalishi. 
Qadimgi 
Mesopotamiyada 
amoriylar 
o'troqlashib 
bo‘lgach, 
Shumeming ichki nizolarida faollik bilan qatnashadilar. Bularning 
orasida Bobil shahar-davlatini alohida ta’kidlab o ‘tish muhim 
ahamiyat kasb etadi. K o‘hna Bobil shahar-davlatining yuksalishi 
podsho Xammurapi (mil. avv. 1792-1750-yy) davriga to‘g‘ri keladi. U 
Bobil shahrini mudofaa devori bilan o ‘ragan arameylar podshosi 
Sumu-abumning chevarasi b o ‘lgan. Bobil podsholigi shimoldan 
Shamshi-Adad I (Ossuriya podshosi), janubda Rimsin (Larsa 
podshosi) davlatlari bilan chegaradosh edi. Podsho Xammurapi aqlli 
davlat arbobi, diplomat va mohir sarkarda bo‘lgan. Xammurapi har 
qanday diplomatik kelishuvlami Bobil manfaatlari bilan mos ravishda 
o‘zgartirib borgan. Hukmronligining beshinchi yili (mil. a w . 1787- 
yilda) Isin shahrini zabt etib, u yerdan Larsa gamizonini haydab 
yuboradi. So‘ngra Dajla daryosidan kechib o ‘tib, elamliklarga qarashli 
Malgium shahrini ham bosib oladi. Hukmronligining to ‘qqizinchi yili 
Ossuriya podshosi Shamshi-Adad I bilan shartnoma imzolaydi.
O bz navbatida Xammurapi, Larsa podshosi Rimsin bilan 
to‘qnashuvga hali tayyor emasligini yaxshi tushungan. Larsa podshosi 
Rimsin Markaziy M esopotamiyada Bobilning kuchayotganidan 
xavfsirab, Elam podshosi Malgiumaga elchilar yuborgan. Xammurapi 
esa bu payt Mari shahri bilan ittifoq tuzib, Eshnunna shahrini bosib 
oladi. Unga xavfli raqib bo‘lgan Elamni 10 yillik urushdan so‘ng, 
Mari podshosi Zimrilim qo‘shinlari bilan birlashib, mil. avv. 1764-
49

---

yilda ulami ham yengadi. Xammurapi, mil. avv. 1759-yilda Mari 
shahrini ham bosib oladi. K o‘p o ‘tmay olti oylik qamaldan so‘ng 
Larsa egaflanadi. Xammurapi, Larsa podshosi Rimsin vafotidan so‘ng 
“amoriylar otasi” unvonini meros qilib oladi.
Endi Shamshi-Adad I vafotidan keyin zaiflashib qolgan Ossuriya 
davlati qolgan edi. Tez orada uning yirik shaharlari Ashshur va 
Nineviya 
Bobil 
hokimiyatini 
tan 
oladilar. 
Natijada 
butun 
Mesopotamiya Bobil davlati boshchiligida birlashtiriladi.
Xammurapining 
uzoq 
hukmronligi 
davrida 
Bobil 
butun 
Mesopotamiyani birlashtirgan kuchli davlatning poytaxti, yirik 
siyosiy-iqtisodiy va madaniy markazga aylangan edi.
Xammurapining o ‘g‘li Samsuilin (mil. a w . 1749-1712-yy) 
davrida Bobil podsholigida qarama-qarshiliklar kuchayib, xalqning 
ahvoli og‘irlashib boradi. Mil. a w . 1742-yilga kelib, Mesopotamiyaga 
shimoliy-sharqdan kassitlar etnonimidagi hind-yevropa qabilalari 
(akkadcha Kassu, zamonaviy fanda kassitlami kaspe-kaspiy deb 
atagan) Gandash nomli yo ‘lboshchilari bilan bostirib kiradilar. Shu 
bilan birga elamliklar janubda Shumer shaharlariga hujum qiladilar. 
Gandash, Samsuilin bilan urush olib boradi va Mesopotamiyada 
kassitlar sulolasiga asos soladi. Undan so‘ng mil. avv. 1726-yilda 
hokimiyatga Gandashning o ‘g ‘li Agum I keladi. Agum I ni aynan 
Bobilni boshqarganligi masalasi munozarali hisoblanadi. Ammo 
kassitlar Mesopotamiya yerlarini tez orada o‘zlariga butunlay 
bo‘ysundirganlar. 
Kassitlar davrida Bobilning siyosiy 
qudrati 
kuchsizlanadi. Buning ustiga mil. avv. 1595-yilda xettlar podshosi 
Mursiliy I, Bobilga bostirib kirib, 1-Bobil sulolasining oxirgi vakili 
Samsu-ditanani taxtdan ag‘darib, shahami talon-taroj qiladi.
Elam davlati bir necha urushlardan so‘ng, mil. a w . 1150-yillar 
atrofida Bobilda kassitlar sulolasi hukmronligini tugatdi. Lekin bir oz 
vaqt o ‘tib, Ninurta-nadin-shumining o ‘g ‘li Navuxodonosor I (mil. avv. 
1124-1104-yy) II-Issin sulolasi davrida Ossuriya bilan urush olib 
boradi. Ammo ossur podshosi Ashshur-resh-ishi I uni m ag‘lub etadi.
Navuxodonosor I Elamliklami Bobildan haydab yuborishga 
erishadi, so‘ngra Elamga shunday zarba berildiki, u haqida uch asr 
yozma manbalarda m a’lumotlar deyarli keltirilmaydi.
Keyinchalik Janubiy Mesopotamiyaning shaharlari oralig‘ida 
joylashgan oromiy tilida so‘zlashuvchi semitlardan bo‘lgan xaldey 
qabilalari kuchayadilar. Ular haqidagi dastlabki m a’lumotlar mil. a w .
50

---

, 
878-yilda Ossuriya podshosi Ashshurnazirpal II annallarida tilga
olinadi. Xaldeylar yarim ko‘chmanchi chorvadorlik, ziroatkorlik va 
baiiqchilik bilan shug‘ullanganlar. Mil. a w IX asrda xaldey qabilalari 
| 
Bobilning janubiy qismini bosib oldilar va Bobilning yuksak
j 
madaniyatini o'zlashtiradilar. 
Mahalliy ilohlardan eng mashhuri
' 
Mardukka sajda qiladilar. Xaldey aristokratiyasi bobilliklar urf
J 
odatlariga asosan hayot kechira boshlaydi.
Mil. avv. 851-yilda Ossuriya podshosi Salmanasar III, xaldeylar 
Bobilini o ‘lpon to‘lashga majbur qiladi. Xaldey knyazlari Bit-Dakuri,
! 
Bit-Amukani va Bit-Yakinlar ossurlar hukmronligini tan oldilar.
! 
Ammo Bobil m a’lum bir suverenitetni saqlab qolgan edi.
Ossuriya Bobilni mil. a w . 729-yilda bosib olishga muvaffaq 
bo‘ladi. Mil. a w . 689-yilda (ayrim manbalarda mil. a w . 681-yil)
) 
Ossuriya podshosi Sinaxxerib, elamliklarga tayangan isyonkor Bobilni
butunlay vayron qilib, so‘ngra suvga bostiradi.
Mil. avv. 627-yilda Ossuriya podshosi Ashshurbanapal vafotidan 
so‘ng M esopotamiyada kuchlar muvozanati o ‘zgaradi. Mil. avv. 627- 
j 
yil xaldeylar lashkarboshisi Nabopalasar isyon ko‘tarib, Urukni
i 
egallaydi va Nippumi qamal qiladi. Ammo ossurlaming qarshi
I 
hujumidan so‘ng chekinadi. Mil. a w . 626-yilga kelib podsho
unvoniga sazovor bo‘ladi. Mil. avv. 614-yil Ossuriyaning qadimiy 
shahri Ashshumi midiyaliklar vayron qiladilar. Nabopalasar, Midiya 
podshosi Kiaksar bilan ittifoq tuzadi va Ossuriliklarga qarshi uzoq 
urush olib boradi.
Mil. a w . 612-yili midiyaliklar bilan ittifoqda Nineviya shahrini 
egallaydilar. Shahar suvga bostirilib butunlay vayron qilinadi, aholisi 
qisman qirib tashlanib, qolganlari qulga aylantiriladi. Mil. a w . 611- 
yilda Nabopalasar armiyasi ossurlaming tayanch qal’alaridan biri 
Xarran yerlarida harbiy harakatlami boshlaydi. Mil. avv. 610-yil 
ossurlar va ulaming ittifoqchilari bo ‘lgan misrliklar Xarranni tashlab 
qochadilar. Natijada Bobil va Midiya qo‘shinlari yana bir g‘alabaga 
erishadi. Mil. a w . 605-yili ossurlar Misr fir’avni Nexo II bilan 
1 
ittifoqda 
Karkemish 
shahri 
yonidagi 
jangda 
bobilliklardan
yengiladilar. Shu tariqa Ossuriya davlati tarix sahnasidan o'chib 
ketadi. Nabopalasardan so‘ng taxtga uning o ‘g ‘li Navuxudonosor II 
(mil. avv. 605-562-yy) chiqadi. U misrliklami Yaqin Sharqdan siqib 
chiqaradi, hatto mil. avv. 601-yilda Misr chegaralariga chiqishga ham 
j 
muvaffaq bo‘lgan. Ammo misrliklar o ‘z vatanlarini mudofaa qila
51

---

oldilar. Mil. a w . 597-yili Navuxudonosor II Yahudiyani bosib olib, 
ulaming podshosi Ioakimni qatl ettiradi. Mil. a w . 591-yildan boshlab 
misrliklar bilan Yaqin Sharq masalasida qarama-qarshilik bolanadi. 
Misr fir’avni Psammetix II yaxudiylami Bobilga qarshi isyon 
ko‘tarishga undaydi. Mil. a w . 586-yilda Quddus (lerusalim) 
bobilliklar tomonidan vayron qilinadi.
Navuxudonosor II davrida Yangi Bobil podsholigining gullab- 
yashnaydi. 
Qadimgi 
Bobil 
shahrining 
aholisi 
200 
mingga 
yaqinlashadi. Ulug‘vor ibodatxonalar va saroylar bunyod etiladi. 
Mesopotamiyada irrigatsiya tizimi qayta tiklanadi. Bobil shahri yirik 
savdo-sotiq m arkazlaridan biriga aylanadi.
Mil. a w . 562-yilda podsho Navuxodonosor II vafotidan keyin, 
Bobil zodagonlar va kohinlaming obro‘yi oshib, mamlakatda ichki 
nizolar boshlanadi. Zodagonlar podsholar tayinlanishida muhim rol 
o ‘ynay boshlaydi. Oqibatda Bobil davlatida siyosiy barqarorlikka 
putur etadi. Mil. a w . 556-yilda kelib chiqishi xaldey b o ‘lmagan yirik 
zodagon Nabu-balatsu-ikbining o‘g ‘li Nabonid Bobil taxtni egallaydi. 
U Yangi Bobil podsholigining so‘ngi hukmdori b o id i. Mil. a w . 539- 
yil oktabr oyida forslar podshosi Kir II tomonidan bosib olinadi va 
mustaqilligini yo‘qotib, Ahamoniylar davlati tarkibiga kiritiladi. Mil. 
a w . 
331-yilgacha Aleksandr Makedonskiy davlatiga, 
so‘ngra 
Salavkiylar davlati tarkibiga kiradi.