Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

Akkad davlatining yuksalishi. Sargon I (mill. avv. 2316-2261 
yy) o'zini Akkada “Sharrum-ken” (asl podsho) deb e ’lon qiladi.
42

---

Podsho bo‘lguniga qadar oddiy suv tashuvchining tutingan o ‘g ‘li (asl 
otasi haqida m a’lumot yo‘q), o ‘zi esa bog‘bon bo‘lgan edi. So‘ngra 
Kish lugali Ur-Zababaning xizmatkori (sharob quyuvchisi) bo‘{gan. 
Lugalzagessi Kishni egallagach shimolroqda Akkadi shahriga ketadi 
va kichik shahar-davlatni qudratini oshiradi. Tarixda birinchi m arta 
Sargon I taxminan 5400 askardan iborat yahshi quroliangan muntazam 
qo‘shin tuzadi. Askarlari podsho hisobidan ta ’minlanar edi. U 
Shummer shimolidagi Akkad davlatiga asos soldi. Umma hokimi 
Lugalzagisi u bilan uzoq urush olib bordi. Ammo Sargon I kuchli 
qo‘shin bilan Shumer shaharlarini birin-ketin istilo qiladi. Lugalzagisi 
esa qatl etiladi va Uruk m udofaa devorlari buziladi. Keyinchalik 
podsho Sargon I shaxsi afsonalarda ilohiylashtirish darajasiga 
ulug‘langan edi.
Yangi hukmdor “Kish lugali” maqomiga ham sazovor bo ‘ldi. 
Sargon I podsholigi davrida butun Mesopotamiyani o‘z davlati qo‘l 
ostiga birlashtiradi. Bundan tashqari, u Kichik Osiyo, Kipr, Suriya, 
Elam va hatto uzoq Janubiy Erongacha harbiy yurishlar qildi. Akkad 
qadimgi dunyoning eng kuchli davlatlaridan biriga aylanadi.
Sargon I davlati Mesopotamiyadagi shahar-davlatlardan farq 
qilgan holda markazlashgan hududiy davlat edi. Sargon I va uning 
vorislari 
davrida mamlakatda 
iqtisodiyot, 
savdo-sotiq, 
sun’iy 
sug‘orishga 
asoslangan ziroatchilik rivojlanadi. 
Uning 
yakka 
hokimlikka (yoki tiraniyaga) asoslangan hokimiyati zodagonlar va 
oqsoqollar kengashining qarshiligiga olib keldi. U o ‘z hokimiyatini 
kuchaytirish uchun xizmatidagi zodagonlar, amaldorlar va ayrim 
hollarda kohinlarga tayanib ish ko ‘rdi. Sargon I, Akkadi shahri homiy 
xudosi Aba va Kish shahri ilohi Zababalami ulug‘ladi. Shu bilan birga 
Nippurdagi Shumeming umumiy xudosi Enlilga ham xurmat bajo 
keltirdi. Ayrim shaharlaming hokimlarini o‘zi tayinlar edi. Sargon I 
tashkil etilgan muntazam qo ‘shinga g ‘amxo‘rlik qiladi. Jangchilarga 
harbiy xizmatiga yer ajratib beradi. Podsho Sargon I tashkil qilgan 
davlatda hokimiyat to ‘la monarxga tegishli bo‘lib, keyin uning 
merosxo‘rlariga o ‘tishi kerak edi.
Shumer shahar-davlatlarining hududi Sargon I davlatining 
viloyatlari bo‘lib qoldi. Ulaming tepasida turgan ensi yoki lugal 
podsho noiblari hisoblanar edi. Ibodatxona xo‘jaligi va mulklari esa, 
podsho davlat xo ‘jaligining bir qismi edi. Sargonning qo‘lida katta 
miqdorda iqtisodiy kuch to ‘planib, uning yordamida ichki isyonlar va
43

---

faol tashqi siyosat yuritish uchun harbiy qismlami saqlab turish 
mumkin bo‘ldi.
Podsholar markaziy hokimiyatni mustahkamlash uchun merosiy 
«ensi»lami o‘z o ‘g ‘illari bilan almashtirdilar. Merosiy hokimlar oddiy 
amaldorlar darajasiga tushirildi. Podsho ichki siyosatda kohinlarga 
suyandi. Kohinlarga ko'plab imtiyozlar berildi. Podsho va uning 
o‘g‘illari ibodatxona kohinlari lavozimini bajarganlar. Sargon davrida 
yangi kanallar qurildi. Sug‘orish inshootlari umumdavlat miqyosida 
rivojlantirildi. Yagona o ic h o v va og‘irlik o ‘lchov birliklari joriy 
qilindi. Akkad Hindiston va Sharqiy Arabiston bilan savdo aloqalarini 
o‘matdi. Sargon I hukmronligining so‘nggi yillarida mamlakatda 
boshlangan ochlik katta g‘alayonlarga olib keldi.
Podsho Sargon I ning vorisi Rimush (mil. a w 2261-2252-yy) 
hokimiyatga keladi. Hukmronligining dastlabki yillarida otasidan 
meros bo‘lib qolgan deyarli barcha davlatlar unga qarshi isyon 
ko‘taradi. Qo‘zg‘olonning boshida U r hokimi Kaku turadi. Shu bilan 
birga Umma shahri ham isyonchi Kaku tomoniga o‘tib ketadi. Ammo 
Rimush ularga qarshi qo‘shin tortib boradi va jangda g ‘alaba 
qozonadi. Minglab qo‘zg‘olonchilar asir olinadi. So‘ngra podsho 
Rimush Fors qo‘ltig‘iga harbiy yurishni amalga oshiradi. U yerda ham 
isyonlar 
bostiriladi. 
Q o‘zg‘olonlarga 
chek 
qo‘yish 
y o iid ag i 
Rimushning keyingi yurishlarida, isyonchi shaharlar Umma va 
Deming 13 mingga yaqin aholisini qirib tashladi.
Rimush ichki siyosatda kohinlarga tayanishga harakat qilib, 
ularga ko‘p hadyalar qildi. Elamga bir-necha talonchilik yurishlami 
amalga oshiradi. Ammo Rimush o ‘z yaqinlarining fitnasi(podsho 
oldiga qurol bilan kirib boim asligi tufayli uni zodagonlar, tosh 
muhrlari bilan urib o‘ldirganlar) qurboni bo‘ldi.
Uning ukasi yangi podsho Manishtusu (mil. a w . 2252-2237-yy) 
bir nechta isyon va qo‘zg‘olonlami bostirishga majbur bo‘ladi. U 
Elamga ikki marta bostirib kirdi va u yemi talon-taroj qiladi. Fors 
qo‘ltig‘ining Sharqiy qirg‘og‘i tomon dengiz orqali yurish ham 
uyushtiradi. U podsho hokimiyatini mustahkamlash uchun jamoa 
yerlarini sotib olib ola boshlaydi, natijada davlat hisobidagi yerlarini 
kengaytira oldi. Podsho Manishtushu ham yangi saroy fitnasi 
natijasida o ‘ldiriladi.
Taxtga uning o‘g ii, Sargon I ning nabirasi Naram-Suen (mil. a w . 
2237-2200 yy) o‘tirdi. Hukmronligining dastlabki yillarida quyi
44

---

M esopotamiyaga qo ‘zg‘olonlami bostirish uchun yurish qilishga 
majbur 
bo‘ladi. 
Naram-Suen 
ham 
podsho 
hokimiyatini 
mustahkamlash uchun isyonchi shaharlar, ayirmachi “ensi”lari, urug‘ 
zodagonlariga qarshi muntazam kurash olib boradi. Akkadning 
yuksalishidan norozi bo'lgan janubdagi shahar-davlatlar qo‘zg‘olon 
ko‘taradi. 
Shunday 
bo‘lsa-da isyonlar shavqatsizlik va katta 
qiyinchilik bilan botiriladi.
Podsho Naram-Suen davrida Akkadning yuksalishi kuzatildi. 
Mesopotamiya shaharlari to ‘la Sargon I sulolasi hukmi ostiga o ‘tgach, 
Naram-Suen o ‘zini “Akkadning qudratli xudosi” deb ulug‘lab, o ‘zini 
toshga o'yib yozilgan tasvirlarida(hozirda “Naram-Suen g'alaba 
stellasi” Parijning Luvr muzeyida) ilohiylik ramzi bo‘lgan shohli bosh 
kiyim bilan tasvirladi. Aholi unga iloh sifatida sajda qilishi kerak 
bo‘lgan. Uni yana “to‘rt iqlim podshosi” va ’’Olam podshosi”-deb ham 
yuksaklarga ko‘tarishgan. Shunday bo‘lsa-da Akkad davlati, Elamni 
butunlay o ‘z nazoratida tutib tura olmadi. Naram-Suen hukmronligini 
so‘nngi yillarida Zagros tog‘lari tomonidan, Akkad yerlariga 
ko'chmanchi gutiy qabilalalarining dastlabki to‘lqini kirib keladi.
Naram-Suendan so‘ng taxtga Sharkalisharri (mil. avv. 2200-2176- 
yy) o ‘tirdi. Uning davrida M esopotamiyaga g ‘arbdan, kelib chiqishi 
semitlardan bo‘lgan amoriylar va shimoli-Sharqdan esa gutiylar xavf 
sola boshladi. Shu tariqa Akkad saltanati oxirgi marta yuksaladi va 
mamlakat chegaralari o ‘sishiga olib keldi. Ammo bu hududlami 
nazorat qilish muammo edi. So‘ngra doimiy bosqinchilik yurishlari va 
ichki nizolar, mamlakat iqtisodiyotini inqiroz yoqasiga olib keldi. 
Akkad davlati kuchsizlanadi va tashqi dushmanga qarshilik qila olmay 
qoladi.
Keyinchalik Mesopotamiyadagi Akkad davlati qudratiga Zagros 
tog‘laridan bostirib kirgan tog ‘li qabilalardan bo‘lgan gutiylar chek 
qo ‘yadi. Mamlakat gutiylar tomonidan talon-taroj qilindi. Shumer 
shahar-davlatlari aristokratiyasi ularga o‘lpon to‘ladilar. Lagash 
hokimlari gutiylar yordamiga tayanib, boshqa shaharlar ustidan 
ma’lum darajada hukmronlik qildilar. Janubiy M esopotamiyada 
Lagashning zo‘ravonligi boshqa shahar-davlatlaming noroziligiga 
uchradi va gutiylardan ozod bo‘lish vaqtida qo‘shni shahar-davlatlar 
tomonidan Lagash vayron qilindi.
Gutiylar davrida Lagash hokimi bo‘lgan Gudea (mil. avv. 2137- 
2117-yy) o'zining yozuvlari va haykallari bilan m a’lum. Uning
4S

---

davrida Ningirsu xudosi ibodatxonasi atrofida yagona ibodatxona 
xo‘jaligi tashkil etilgan edi. Gudea bu xudo uchun olinadigan maxsus 
soliq joriy qildi va qurilish majburiyatini kiritdi. Podsho Gudea, Hind 
daryosi havzasi viloyatlari bilan savdo qildi va elamliklar bilan urush 
olib bordi.
Gutiylar Mesopotamiyada taxminan yuz yilga yaqin hukmronlik 
qilganlar. Mil. avv. 2109-yilda gutiylar Ur podshosi Utuxengal 
tomonidan tor-mor qilinadi. Gutiylar hukmdori Tirikan m ag‘lub 
etilganidan 
so‘ng, 
M esopotamiya 
Utuxengal 
boshchiligida 
birlashtiriladi. Shu bilan birga u “to‘rt iqlim podshosi” unvonini ham 
qabul qiladi. Shumer va Akkad yerlari yana birlashtiriladi. Ammo 
Utuxengal irrigatsiya ishlarini nazorat qilayotganda baxtsiz hodisa 
tufayli vafot etadi. So'ngra Utuxengalning tarafdori Ur-Nammu (mil. 
avv. 2112-2094-yy) taxtga chiqadi va III-Ur sulolasi hukmronligi 
boshlanadi. Ur poytaxtga aylanadi hamda gutiylar davrida vayron 
qilingan mudofaa devorlari qayta tiklanadi. Ur-Nammu islohatlar 
o ‘tkazib, 57 ta moddadan iborat qonunlami tuzadi. Ur shahrida ulkan 
zikkurat 
qurishni 
boshlaydi, 
lekin 
bitkazishga 
ulgurmaydi. 
Keyinchalik gutiylar bilan jangda halok boMadi. Uning o ‘g ‘li Shulgi 
(mil. avv. 2094-2046-yy) davrida balandligi 10 metrga teng Urdagi 
zikkurat qurulishi bitkazilib, yangi qonunlar kiritidi. Hunarmandchilik 
bilan shug‘ullanadigan podsho ustaxonalari ishi yo‘lga qo‘yildi. 
Iqtisodiyotda davlatning o ‘mi 
oshadi. 
Yirik chorvachilik 
va 
dehqonchilik x o ‘jaliklari tashkil qilindi. M esopotamiyada ishdan 
chiqqan sun’iy irrigatsiya tizimi to‘liq qayta tiklanib, yangi to ‘g ‘on va 
kanallar quriladi. Mamlakatdagi asosiy yer zahirasi podshoniki 
hisoblangan. Armiyada ham islohatlar o ‘tkazishga muvaffaq bo‘ladi. 
Shulgi ibodatxonalar va davlat xo ‘jaliklariga tegishli yerlami 
markazlashtiradi. So‘ngra ular ustidan davlat nazoratini o ‘matadi. 
Podsho Shulgi davrida Shumerda cho‘ri ayollaming xo‘jalikdagi 
mehnatidan unumli foydalanishgan. Ulami “Ngem e” deb atashgan 
bo‘lsa, qullardan farq qilmaydigan “gum shi” kabi aholi qatiami ham 
mavjud edi. Podsho Shulgi, jam oa yerlarida ishlaydigan aholini 
qashshoqlashuv jarayonini sekinlashtirish uchun bunday yerlami 
sotish va sotib olishni bekor qiladi. Ammo oddiy xalqning yersiz 
qolishi kuchayib boradi. Kambag‘al aholini o ‘z bolalarini qul qilib 
sotishi, qarz uchun bir oz vaqt o ‘z ozodligini y o ‘qotib qulga aylanishi 
kabi holatlar ko‘p uchraydigan bo‘lib qoladi. M amlakatda qullar soni
46

---

oshib boradi. Ijtimoiy tabaqalanish kuchayib ketadi. Tashqi siyosatda 
Shulgi, Elamning katta qismini bosib, u yerga shumerliklami noib 
qilib tayinlaydi. Shimolda Ashshur shahrini o'ziga bo‘ysundiradi. 
Lulubey qabilalari bilan ham urush olib boradi. 
Shu payt 
Mesopotamiyaga g‘arbdan somiy tilli “amorey ” qabilalari kirib kela 
boshlaydi. Ular shimolda Frot daryosi bo‘yidagi Mari shahrini bosib 
oladilar. Mil. avv. 2046-yilda podsho Shulgining vafotidan so‘ng, 
taxtga uning o ‘g‘li Amar-Suen (yoki Amar-Sin) keladi. Mamlakat 
armiyasiga elamliklar va amoreylardan iborat yollanma askarlar olina 
boshlaydi. 0 ‘ziga qaram shaharlardagi isyonlami bostiradi. Ammo 
keyingi podsho Shu-Suen davrida amoreylar hujumi kuchayadi va 
podsho o ‘z shaharlarini himoya qilish uchun ulami mudofaa devorlari 
bilan o‘ray boshlaydi. IH-Ur sulolasining so‘ngi vakili Ibbi-Suen 
mamlakatni ko‘chmanchi amoreylardan va elamliklardan mudofaa 
qila olmaydi. Natijada mil. avv. 2004-yilda Ur, Elam qo‘shini 
tomonidan egallanib, talon-taroj qilinadi va Ш-Ur sulolasi tugatiladi. 
Oradan 6 yil o‘tib, elamliklar Ur shahridan qo‘shinlarini olib chiqib 
ketadi. 
Ichki 
nizolar 
va 
tashqi 
hujumlardan 
kuchsizlangan 
Mesopotamiyada hukmronlik I-Issin sulolasi q o iig a o ‘tadi.