Universiteti d. J. Urakov, R. N. Tursunov a. A. Biykuziyev

Xattusa
Nesa
Arsava
78

---

bo‘lgan. Frigiyaliklar Kichik Osiyoning shimoliy-g‘arbiy qismiga mil. 
avv. II mingyillikda Makedoniya yoki Frakiyadan ko‘chib kelganlar. 
Ulami asosiy x o‘jaligini dehqonchilik va chorvachilik tashkil etgan. 
Biroq, antik mualliflar bu yerda yilqichilik va vinochilik ham 
rivojlanganligi 
haqida 
alohida 
to‘xtalib 
o ‘tadilar. 
Turli 
xil 
hunarmandchilik turlari, jumladan, toshga (jumladan, marmarga) va 
yog‘ochga ishlov berish, oltin va boshqa metallami qazib olish hamda 
to‘quvchilik va gilamchilik gullab -yashnagan.
Frigiyaliklar qo‘shni davlat va qabilalar bilan o ‘zaro aloqada 
bo‘lganlar. Ular mil. avv. XIII asrda yunonlar bilan urushda 
troyaliklarga 
yordam 
berganlar, 
lekin 
ittifoqchilarining 
m ag‘lubiyatidan so‘ng xettlar bilan birgalikda yuzaga kelgan qulay 
vaziyatdan foydalanib Troyada o ‘lkasini o ‘z hududlariga qo‘shib 
oladilar.
Frigiya Xett podsholigini qulashida m a’lum bir rolni o ‘ynagan. 
Chunki uning hududini sezilarli qismi frigiyaliklarga tegadi. 
Frigiyaliklar bir qator qabilalar, xususan, mushklar bilan aralashadi. 
Shuning uchun ossuriyaliklar o‘z qo ‘lyozmalarida Frigiyani odatda 
“mushklar mamlakati” ( “dengiz xalqlari “dan biri) deb ataydilar. Mil. 
avv. XII asrda mushklaming Sharqqa yurishlari Ossuriya tomonidan 
Quyi Frot hududida to‘xtatib qolinadi. Mil. a w . X-VIII asrlarda 
Frigiya podsholigi birmuncha gullab-yashnaydi. Shaharlar soni 
ko‘payadi. Frigiyaning poytaxti sifatida Sangariya (zamonaviy 
Sakarya) daryosining qirg‘og‘ida joylashgan Gordion shahri shuhrat 
topadi. Yunonlar unga afsonaviy podsho Gordiya asos solgan deb 
hisoblaydilar. M azkur shahar devorlari tosh va xom g ‘isht, keng 
darvozalar va katta qal’a qo‘rg‘onlardan tashkil topgan qudratli shahar 
edi.
Yozma 
m a’lumotlaming 
guvohlik 
berishicha, 
Frigiyaning 
yetakchi podshosi sifatida Midas (mil. a w . VIII asr oxiri-V II asr 
boshlari) tilga olinadi. U hokimiyat tepasiga Gordiyning o ‘limidan 
so‘ng yuzaga kelgan shafqatsiz ichki kurashlar natijasida keladi. 
Bo‘lajak hukmdor bir parcha yer va bir juft ho‘kizga ega bo‘lgan 
oddiy 
dehqon 
boMgan 
bo‘lsa-da, 
kohinning tanloviga ko‘ra 
podsholikka 
tayinlangan. 
Dehqon 
mehnati 
an ’anaviy 
Frigiya 
jam iyatida katta xurmat qozongan: mehnat quroli yoki ho‘kizni 
o ‘g ‘irlaganlar oMimga mahkum qilingan. Afsonalarga ko‘ra uning 
shohi Midas nimaga teginsa uni toza oltinga aylantirgan. Rivoyatlarda
79

---

yana yovvoyi gilos po‘stlog‘idan tug’ilgan Gordiy tuguni haqida ham 
m a’lumotlar berilgan. Kimdan kim bu mashhur tugunni yechib 
tashlasa, Osiyoning egasi bo‘lishi aytilgan. Keyinchalik, bu tugunni 
Makedoniyalik Aleksandrga ko‘rsatishganida uni qilich bilan chopib 
tashlaydi va Osiyoni egallaydi.
Podsho Midas ilm-fan va san’at rivojlanishiga homiylik qiladi. 
Sharqda faol tashqi siyosat olib boradi, buning natijasida yunonlar 
bilan doimiy aloqada bo‘ladi. Yunonlar u tomonidan mamlakat 
markazida Ankira (Turkiyaning bo‘lajak poytaxti Anqara) shahrini 
qurganligini yozib qoldirganlar. Arxeologlar Kichik Osiyo Sharqidan 
“Midas shahri” ni aniqlaganlar. U to‘rtta tepalikda podsho saroyi va 
shahar aholisini o ‘z ichiga olgan qal’ada joylashgan bo‘lib, 
dushmanlardan qoyalar tizimi bilan himoyalangan. Sharqiy O 'rtayer 
dengizidagi murakkab vaziyat sababli Frigiya Urartu, Tabal, 
Karxemish va boshqa davlatlar kabi turli xil aksilossuriya ittifoqlariga 
kirgan. Biroq, Ossuriya o ‘z dushmanlarini birma-bir yakson qiladi. 
Ossuriya podshosi 
Sargon 
II 
solnomalarida M idasga qarshi 
muvaffaqiyatli urushlar haqida m a’lumot beriladi. Tog'li joylardagi 
janglarda ossuriya qo‘shinlari 3000 q al’a, 10 ta shahar, 2400 asir va 
katta o ‘ljani qo‘lga kiritadilar. Midas Ossuriya hukmronligini tan 
olishga va unga o ‘lpon to‘lashga majbur bo‘ladi. Mil. a w . VIII asr 
oxiriga kelib Frigiyaning tashqi siyosiy ahvoli birdan yomonlashadi. 
Chunki, g‘arbiy va shim oliy-g‘arbiy chegaralarda unga yunonlar va 
bir qator kichik Osiyo xalqlari tahdid qiladi. Shu bilan birga, Sharqdan 
kimmeriy qabilalari hujum qiladi. Frigiyaliklar esa ularga munosib 
qarshilik ko'rsata olmadilar.
Ossuriya va kimmeriyaliklar bilan qonli kurash uzoq davom etadi. 
Ayniqsa, sobiq ittifoqchilarining ba’zilari Ossuriya ta’siriga tushib 
undan chiqib ketadi, yoki mustaqil o ‘yin olib borib Frigiyaning 
dushmaniga aylanadilar (masalan, Urartu).
Oxir-oqibatda mil. avv. VII asming 60-yillarida Asarxaddon 
davrida Ossuriya Frigiyani 
o‘zining viloyatlaridan biri deb, 
hisoblaydi. Lekin, bu nomigagina bo'ysunish bo‘lib, aslida uning 
haqiqiy xo‘jayinlari ko‘chmanchi qabilalardan bo‘lgan kimmeriy va 
trerlar bo‘lgan. Tashqi bosqinlar mamlakatni og‘ir ahvolga solib 
qo'yadi. Natijada, Frigiya podsholigi mil. avv. VII asrda qulaydi. 
Uning yerlari esa Lidiyaga qo‘shib olinadi. Mil. a w . 547-yilga kelib, 
Ahamoniylar Frigiya yerlarini haqiqiy xo‘jayiniga aylanadi.
so

---

Qadimgi Frigiya madaniyati o ‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. 
Darhaqiqat, Kichik Osiyo podsholarining ertaknamo xazinlari 
haqidagi rivoyatlar bekorga to ‘planib qolmagan. Azaldan bu yerlarda 
oltin qazib olingan va mahalliy xalq elektrumni (oltin va kumush 
qotishmasi) ixtiro qilishgan. Q irg‘oq bo‘yidagi Ioniya yunon 
shaharlari orqali ushbu kashfiyotlar keyinchalik ellin dunyosiga tez 
tarqalgan.
Frigiya alifbosi qadimiylikda yunon alifbosidan qolishmaydi va 
deyarli undan farq qilmaydi. Frigiyaliklar va yunonlar alifbosi 
masalasida bahs munozaralar hozirga qadar davom etib kelmoqda.
Har qanday holatda ham Kichik Osiyo davlatlari fors bosqiniga 
qadar yunon dunyosi bilan qalin munosabatlarda bo‘lgan. Podsholar 
Delfa orakullariga (kohin-bashoratchilar) qimmatbaho sovg‘alar 
j o ‘natganlar. Ular yunonlar bilan o ‘sha paytda faol harbiy-diplomatik 
o‘yinlarda ishtirok etganlar. Arxaik davrda (mil. avv. VIII-VI asrlar) 
Kichik Osiyoning g ‘arbida joylashgan Ioniya shaharlari ellin 
dunyosidagi eng rivojlangan markazlar boMgan. Shuningdek, Frigiya 
madaniyatini gullab-yashnashida Old Osiyo dunyosining ming yillik 
madaniy an’analari bilan yaqinligi muhim ahamiyat kasb etadi