Университетларнинг филология, журналистика, роман-герман шилологияси факультетлари студентлари учун қулланма


Download 1.57 Mb.
bet18/25
Sana01.01.2023
Hajmi1.57 Mb.
#1074224
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   25
Bog'liq
Tarj Naz Kirish Salomov

хорижий суз, уларнинг қам бир 1қисми французларга олдиндан маълум булганидан текст ичида махсус тушунтиришга эзқти- ёж тугилмаган. Уриель Вайнрайхнинг «Languages in Contact» китобидаги 60.000 суз таржимасида 27 та хорижий суз caiқ- ланган, холос. Шундай килиб, одатда, бу тахлит махсус текстларни угирганда уларда таржимон она тилини бойитади- ган тахминан 0,5 процент бегона суз учрайдиI.
Таржимоннинг ижодкорлиги лисоний-услубий (лингвости- листик) узгаришлар билан чегараланганидан, у лоакал шу томондан булса-да уз мустақиллиги ва ижодий қобилиятини намойиш этиш мақсадида эпчиллик курсатади, кераксиз жойда неологизмлар кашф этади, эски сузларни асоссиз ра- вишда узгартира бошлайди. Натижада уқувчининг эътибори- ни қозониш мақсадида текстни «мукаммаллаштиршп»га уринади ва бу билан авторнинг муддаосидан ташқарига чиқиб кетганини узи зқам билмай қолади. Ижодий имкониятларни бу тарифа суиистеъмол 1қилиш зқоллари актёрларда зқам учрайди. Ёмон актёр уз қобилиятини курсатиш учун драматург талқи- нидан чиқиб кетади ва томошабиннинг эътиборини қозониш мақсадида сазқнадан туриб ҳар хил ноз-карашмалар рилади. Тил билан қйнашаётган таржимон зсам китобхонга ёқаман деб бачкана 1қили1қлар рилади.
Долбуки, «таржимоннинг асарда иштироки қанчалик се- зилмаса, шунча яхши» (Иржи Левий, 115—116).
Албатта, миллий адабиётнинг пинзқоний ифода воситалари рқёбга чицишига имкон берадиган услубий унсурларни таржи- мага олиб утиш учун лисоний ижодкорликка йул очиш керак. Ватан адабиётида таравдий этмаган ёки бопнқа йуналишдан кетган жанрларни таржима қилганда, уз шеъриятимизни бойитишнинг жуда қулай имконияти тугилади. Дар бир давр- да истаган икки миллий адабиётнинг тараодиётида бундай тафовутларни куплаб топиш мумкин.
Хуш, чех адабиётида ишланган чех классицизми мавжуд эмас экан, дейди Иржи Левий (118), классицизм прозаси асар­ларини унга қандай таржима қилиш керак? XVIII аср охири- да ривожланган сентиментализм ёки Уйгониш даври адабиёти- ни таржима қилганда зқам ана шундай қийинчиликлар содир булади. (Масалан, Сервантеснинг «Дон-Кихот» романи сингари асарларни узбек тилига угиришда она тилининг ресурсларидан фойдаланган зқолда асл нусханинг услуб фазилатини акс этти- риш учун янги услубий конструкциялар яратишга тугри келади). Лекин нисбатан кейинги давр ва зқозирги замон адабиёти асарларини таржима 1{илганда ҳам тилдан янги услубий имконият ва воситалар қидириш талаб қилинади.
33-§. Грамматик род ва таржима бах;си
Жазқондаги купгина тилларда (инглиз, турк, хитой, арман, узбек, татар ва зқоказо) отлар род белгиларига эга эмас. Баъзи зқолларда эса, айтайлик, рус тилида мужской родда зқисоблан- миш отлар боища тилларда женский родда деб талқин қили- нади. (Масалан, «стол» сузи русчада — мужской родда, француз тилида — женский роддадир). Тилларда бундай род «чалкашлиги» жуда куп учрайди. Бу масала соф лисоний зсодиса улароқ, таржимашуносликда зқам муайян қизиқиш уйготади. Нега деганда, таржимонлар узларининг фаолиятла- рида бундай тил зқодисасига тез-тез дуч келиб турадилар. Бундан тапщари, ижод азқли тилларнинг бу хусусиятларига бефарқ 1қарамаганлар. Сузларнинг тилда қайси родга мансуб деб топилишидан фойдаланиб, уша сузлар ифодаланган пред- метларни тавсифлаганлар, жонлантирганлар, уларни бирон тимсолга айлантирган зқолда, маънодор килганлар. Бу хусусда сал кейинроц базқс давом эттирилади. Дозир эса тил­ларнинг род белгисига ьқараб бир-биридан фарқланиши ва бу нарса турли миллат вакиллари уртасида гозқо тушунмовчи- ликлар тугдириши ҳам мумкинлигини цайд, этишга тугри келади.
JI. Успенский узининг «Суз зқарида сқз» китобида мана бундай антира бир зқодисани тасвирлайди.
Деч бир кутилмаганда, иттифоро жуда галати ва шу билан бирга иб- ратли бир базқснинг устидан чириб ролдим.
Шинамгина кавказ ресторанларидан бирида тушлик оврат мазқалида ёшлари бир жойга борган уч хоним: рус, немис ва арман аёллари туплан- . ган эдилар. Улар жимгина утириб карам шурва ичишарди. Шу пайт бир- данига полга катта темир рошир жаранглаб тушиб кетди.

  • Ана холос!— деди рус аёли эски бир русча иримни эсига олиб: — Кандайдир хоним биз томонга мехмонга келяпти. ЕЕошир тушиб кетди.

  • Нега «хоним» буларкан?— ажабланди немис аёли. «Ложка» (ро- шик1 — бу «дер леффель»!— мужской родда. Биронта эркак киши келиши керак...

Рус аёлинкнг жазқли чирди:

  • Олинг-а. Мабодо пичор тушиб кетганида, бу эркак кишини бил- дирар эди. Чунки «ножик» — мужской роддадир...

  • Ана холос!— кулиб юборди немис аёли.— «Пичор» мужской родда деб уйлайсизми? Ахир, пичор тушиб кетса борми, бу ҳеч нарсани англат- майди.— У «дас мессер», яъни средний роддадир.

Арман аёл зқайрон булиб, базқслашаётганларнинг гоҳ унисига, гозқ бу- нисига анграйиб рарар эди.
Низқоят, у менга том(?н угирилиб сУради:

  • Афв этасиз,— пичирлади у,— мен ҳеч нарсага тушунмадим... Наза- римда, рандайдир ризир ирим-жиримлар зқарида ran бораётганга ухшайди. Лекин бу ирим-жирим нима зқарда Узи? Нега энди «ножик» (пичор) Узи­нинг нимаси биландир эркак кишини ёки «ложка» (рошир) — аёл кишини эслатиши керак экан? Таажжуб.

Юқорида тиллардаги род хусусияти таржимонлар олдида баъзан утиб булмас тусиқлар зқосил қилиши, «лисоний гов» ларни келтириб чиқариши қайд этилди. Ушбу сатрлар муал- лифининг *Тил ва таржима» китобида (1966) «таржиманинг баъзи грамматик муаммолари» хусусида гапирганда мазкур масалага ҳам тухтаб утилган эди (191 —194). Унда Генрих Гейненинг «Ёввойи шимолда...» шеърининг рус тилига уги- рилиши билан боглиқ лисоний-услубий мушкулотларга муно- сабат билдирилганди.
Орадан роса етти йил утгач (1973), ёш шоир, тадциқотчн Эргаш Мухаммедов «Генрих Гейне узбек тилида» мавзуида илмий иш ёзиб, китобда қуйилган проблемани атрсфлнча мушоқада қилгани зқолда, уни зқал этиш мумкинлигини исбот- лашдан ташқари, уша «таржима-муаммо»ни ечишнинг бир нечта йулларини курсатди. 1қуйида тадқиқотчининг ушбу масалага қандай ёндашганлиги ва уни не йусинда ёритганлиги келтирилади.
Генрих Гейненинг машзқур «Лорелея» ва «Ёввойи шимолда...» шеърла- ри купгина шоир-таржимонларимиз томонидан узбек тилига Угирилди, зқамон янги-янги интерпретациялари юзага келморда. Бунинг ажаблгнади- ган ери йур. Бу иккала шеър Гейне таржимасига рул урган деярли барча рус шоир-таржимонларининг хам дирратини Узига жалб этиб келган. На- тижада буларнинг, айнирса, «Ёввойи шимолда...» шеърининг рус тилида галати таржималари пайдо булган. Аммо зқанузгача Гейне асарлари тупламининг русча нашрига, асосан, М. Ю. Лермонтов таржимаси кирити- лади. Сабаби, шоир рузқини зқеч бир таржимон Лермонтовчалик беролма- ган. Лекин Ы. Ю. Лермонтов «Ёввойи шимолда...» шеърининг таржимасида шоир рууини бергани учун шеър мазмунини тула акс эттиролмаган. Бунинг асосий боиси род категорияси тугдирган мушкулликдир.
Биз руйида рус ва узбек тилига энг к£п агдарилган «Ёввойи ши­молда...» таржималарининг баъзи вариантлари хусусида тқхталморчимиз.
Юрорида Лермонтов таржимасидаги «Ёввойи шимолда...» шеъри маз- мунининг узгариб кетишида род категорияси тугдирган мушкуллик са- бабчи булган, дедик. Худди шу масалада, айни шу шеър мисолида бошра таржима назариётчилари зқам фикр юритгаклар. Шулардан баъзилари би­лан танишамиз.
«Рус адабиётида бадиий таржимада род категорияси тугдирадпган мушкулликни акс эттирувчи маълум ва машзқур бир мисол бор. Улуг не­мис шоири Генрих Гейненинг «Царагай билан Пальма» номли шэърида рз маъшураси Пальмадан абадий жудо булган ошир рарагай тасвлрлана- ди. Немис тилида рарагай дарахтини билдирувчи иккита суз бор: бири —■ женский родда — die Fichte (дий Фихте), иккянчиси эса мужский родда der Fichtenbaum (дер Фихтенбаум). Узср шимолда ром тошлар устида тан- зқо ролган ошир «дер Фихтенбаум» рз маъшураси «дий Пальме»нинг внсо- лига етиш орзусида оз? уради.
Бу ажойиб шеърни рус тилига Угирар экан, М. Ю. Лермонтовнипг ол- дида бир муаммо турар эди: рус тилида сосна (рарагай) с£зи з;ам, пальма зқам женский роддадир. Демак, бу икки срз йигит билан риз образинк узи- да мужассамлантира олмайди. Шу сабабли Лермонтов таржимасида ш ър- нинг мазмуни анча қзгарган: ...ошир-маъшурлар урнини дугоналар музқаб- бати, улар Уртасидаги зқижрон азоби эгаллаган.
Гейне шеърини рус тилига агдарган бошра рус шоирлари асар разгра- монларннинг жинсини бу тарира узгартиришни номувофир зқисоблаб, сосна (рарагай)ни мужской роддаги бошра дарахтнинг номи билан алмаш- тирадилар. Масалан, Ф. И. Тютчев сосна (рарагай) урнига шу турдаги бош­ра кедр дарахтини танлайди...
А. А. Фетнинг таржимасида эса рарагайнинг уриини бутунлай бошра дарахт — дуб (эман) эгаллайди...
Мутахассис ботаникларнинг фикрича, Ф. И. Тютчев таржимасида но- анирликка йул куйилган: кедр шимолда унмайдиган жануб дарахти бу­либ, фа кат У рта денгизда учрайди. Шимолда эса кедр эмас, балки кедро­вая сосна — кедр-рарагай Усади»I.
Бизникгча, ыутахассисларнинг шимолда кедр эмас, балки кедровая сосна (эман-рарагай) усади, кедрнинг ватани Урта денгиздир, дейишлари- да бир ёрламаликка йул рУйилган. Биринчидан, кедр рарагай дарахти турига кирар экан, бу унчалик катта фарр рилмайди. Иккинчидан, мазқал- лий азқоли кедровая соснани (эман-рарагай) зқам кедр деб тушунишлари тургвн ran. Учинчидан, бадиий шартлиликии зқам унутмаслик керак.
Шу нуктаи назардан рараганда, рарагай (сосна)ни кедр (эман) деб олиш (албатта, рус тилида) урпнлидир. Шеър мазмуни ҳам шуни талаб киладк. Бунинг тугрилигини Тютчев таржимаси тасдирлаб турибди. Не- гакн, Тютчев Генрих Гейне билан 1824 йили Мюнхенда шахсан танишгаи, бирмунча вакт бирга яшаган. Шундай экан, бу Тютчев Уша пайтлардаёр Гейненинг шеърини якиндан билган, шоирнинг мазкур шеърида айтморчи булган марсад з;ам унга аён булган деган фикрга келишга имкон беради. Фикримизни Генрих Гейненинг узи Тютчевни хотирлаб «у менинг Мюнхен- дагн энг ярин дУстим эди» дсйиши ҳам тасдирлайди. Шуларга асосланиб, зқариратан зқам, Гейне «рарагай ва Хурмо» шеърида айрилирдаги ошир- маъшурлар тимсолини яратган дея оламиз. рарагай ва Хурмони айрилир­даги ошир-маъгауклар тимсоли деб рарайдиган бУлсак, Уз-узидан маълум- ки, шеър мазмунини бузишга зқаримиз йур. Бу билан биз М. Ю. Лермон­тов таржимасини рад этморчи эмасмиз. Лермонтов таржимаси шу билан римматлики, у Гейненинг рузқини, шеъриятининг мусиравийлигини шу да­ражада бера олганки, бошра ҳеч бир таржимон ушандай муваффариятга эриша олмаган.
Бунга ухшаш шгърларни Узбек тилига угириш яна зқам рийинчилик тугдиради. Чунки узбек тилидаги сузларда «жинс» аломати йур. Шундав булса керак, Гафур Гулом таржимасида з;ам, Максуд Шайхзода таржима­сида х.ам, Миртсмир таржимасида зқам Гейненинг «Карагай ва Хурмо» шеърининг аслидаги мазмун анча узгариб колган. Тугрироги, айтилморчи булган марсад бирмунча мавзқумлашган. Асли муддаога утишдан олдин шеърнинг икки русча таржимаси билан танишайлик.
М. Ю. Лермонтов таржимаси:
На севере диком стоит одиноко На голой вершине сосна.
И дремлет качаясь и снегом сыпучим Одета как ризой она.
И снится ей все, что в пустыне далекой В том крае, где солнца восход.
Одна и грустна на утесе горючем Прекрасная пальма растетI.
А. Энгельке таржимаси:
На голой скале, одиноко, На севере диком, глухом Качается кедр и дремлет Одетый снегом и льдом.
И снится ему, что далеко, В стране, где солнца восход. На знойном утёсе пальма В немой печали растет (350).
Миртемир таржимасининг райта ишланган сунгги варианти:
Яйдор шимол тог чуррисида Бир рарагай турар якка.қол. Мудрар ҳам муз, зқам pop устида — Чулганмишдир ор кафан мисол.
У бечора курар тушида Овлор ерда — кун ёрда жим-лол Кунда куйган роя тушида Куюнар бир хурма якказқолI.
Филология фанлари кандидати Сафо Очилов Миртемирнинг бу таржи­маси тугрисида руйидагиларни ёзади:
«Эркаклик маъносига зқамозқанг бУлганлиги важидан «дер Фихтенбаум» сузини — рарагай деб олинган; заифалик маъносини англатганлиги учун «дий Пальме» — Хурмо деб угирилган»II.
Бундай булмаса керак. Йигит буй-бастига Ухшаганлиги учун «дер Фих­тенбаум» — «рарагай» ёки риз радди-роматини эслатгани учун «дий Паль­ме» — «Хурмо» деб таржима рилинган эмас. «Дер Фихтенбаум» — сосна — рарагай, «дий Пальме» — пальма — хурмо булганлиги учун шундай Уги­рилган. Йигит буй-бастига ухшаганлиги туфайлидан булганда, «дер Фих- тенбаум»ни, эзқтимол, мирзатерак деб агдарган маърул булармиди...
Сафо Очилов давом этиб шундай ёзади, «Миртемир таржимасида:
Кунда куйган роя тушида Куйинар бир хурмо якказқол —
русча растет феълини узбекчага куйинар деб Угирганки, бу «хафа булмор», «укинмор» маъноларини беради.
Лермонтов «трауер» сузини растет (усади) деб берган. Узбек тилидан бу феълнинг хафа булмоц, гамгин булмоц, куйинмоц каби синонимларини топиш мумкин. Миртемирнинг мазқорати шундаки, шеърий таржимага куп маъноли суз танлаган...».
Бу ерда муаллиф, негадир, немис тилидан хабардор бУлгани зқолда, немисча «трауерт» сузининг траурныйI (мотамли, мотамсаро, азадор) маъ­носи ҳам борлигини эслатмайди.
ХУш, китобхон юрорида келтирилган Миртемир таржимасидаги шеър- ни уриб, йигит сиймосини куз олдига келтира оладими? Йигит сиймосини царагайда кУриш учун бирор-бир т у р т к и борми?
Шу уринда, зқарли равишда, Узбек тилида лисоний жинс тушунчаси йур-ку? Шундай экан, Карагай ва Хурмо тимсоллари оррали щз ва йигит- ни рандай гавдалантириш мумкин, деган саволлар тугилади.
Тугри, узбек тилида отларнинг «жинсий мансублиги»ни англатувчи белги йУр. Лекин сифатлаш, жонлантириш оррали улар тимсо- лида йигит билан киз образини тасвирлашга ёш шоир Абдулла Шер бир уриниб кУрган эди:
Ёввойи шимолда, яйдор юксакда Тунд ва холий турар рарагай.
Чайралиб, у мудрар рору рировда,
Худди ошор ридо кийгандай. Тушида доим шу: кУп олис сазфо —
Жазирама з?ув Шарр томонда, Жизганак рояда гузал бир хурмо Усар эмиш танзқо, армонда.
Абдулла Шер биринчи икки мисрани Узбек тилига майорат билан Уги- ришга муваффар булган. «Тунд ва холий турар рарагай» дейиш билан Урувчининг тасаввурида царагай тунд булиб тургандай гавдаланади, жон- ланади. Тунд бориш эса эр кишига хос. Лекин Абдулла Шер таржимаси­да хурмо дарахти жонлантирилмаган. Натижада, бари-бир, шеърнинг маз- мунига бир оз путур етган. Шунингдек, кейинги мисраларда биринчи икки мисрадагидай руз? сезилмайди.
Миртемир таржимаси бошра адибларимизникига нисбатан анча му­каммал чирран, лекин унда зқам шеърий мисралар бир радар насрий туе олгандай. Масалан,
Мудрар зқам муз, зқам pop устида, Чулганмишдир ор кафан мисол —
миераларида бир озгина гализлик бордай. Таржимон «музу рор.а бурка- ниб», деморчи. Лекин уша фикр чирмаган.
У бечора кУрар тушида,
Овлор ерда — кун ёрда жим, лол —
миералари на Гейне, на хассос шоиримиз Миртемир даражасида эмас.
Хуллас, мазкур шеърнинг рус ва узбек тилларидаги таржималари би­лан танишиб, буюк Гейне дазқосини ифодалаш йулида устодларнинг тажри- балари изидан бориб, биз зқам Узимизнинг ожиз бир уринишимизни маъ- лум рилишга журъат этдик.
Вазқший шимол, яланг чУррида, СУррабош бир рарагай турар. Ошор ридо кийгандай гуё Музу рорга бурканиб мудрар.
Ва туш кУрар, тушида мудом: Олис Шаррда жимгина танзқо, Чугдай роя узра куйинмиш, Мотамсаро сулув бир хурмо.
Бу таржимадаги «Суррабош бир рарагай турар» мисраси йигит обра- зини маълум даражада куз олдимизга келтирармикан, чунки суццабош сузи фарат эр кишиларга нисбатан айтилади-ку, деган андишага борилди. «Мотамсаро сулув бир хурмо» деганда зқам хурмо жонлантирилаётгандай куринади. Мотам тутиб турган хурмога сулув сифатини бериш билан кУз Унгимизда риз гавдаланади. Шу уринда Гейненинг «трауерт» (траур­ный — мотамсаро) дейишини ҳам эслатиб утмор даркор. Немис шоири ошор рору музга бурканиб турган рарагайни ридо кийиб юрган Европа йи- гитларининг типик вакили (Уша даврда купчилик динга ишонувчи, дин- дорлар эди) сифатида тасвирлайди. Кум-кук япрорларга бурканган хур- мони эса Уз ошигига етолмаган маъшура,— музқаббатга мотам тутиб турган риз сифатида тасвирлайди.
Гейненинг мазқоратига тан бериш керак. қизиги шундаки, шоир фа­рат риз билан йигит Уртасидаги музқаббатнигина тасвирлаш билан чегара- ланиб ролмаган. 1(из ва йигит тимсолида Европа билан Осиёни зқам назар- да тутган. Гейне Узининг идеал мамлакати булган Осиёни сулув ва гузал риз, вазқший шимолдай совур, дин огушидаги Европани эса ридо кийган йигит тимсолида тасвирлар экан, Европа ва Осиё мамлакатларининг бир- бирига интилишларини ҳам шеърга сингдириб юборган. Европадаги вақ- шийликни, адолатсизликни курган шоир Осиё ритъасини Уз идеалидаги мамлакатлар макони деб билади. Шунинг учун зқам у Ганг дарёсига так- рор-такрор мурожаат этади, у томонларни ажойиб орзулар мамлакати деб билади.
Хуллас, шеър бор-йуги саккиз мисрадан иборат булгани билан бир дунё мазмунни Узида мужассамлаштирган. Шундан кУриниб турибдики, Царагай ва Хурмони узбекча таржимада зқам йигит ва циз тимсолида гав- далантириш мураррар лозимдир.
рарагай ва Хурмони бевосита йигит ва риз исмига кучириш билан ҳам марсадни ифодалаш йули топиладиганга Ухшайди:
Ваз?ший шимол, яйдор чуррида, Карагайбек турар тунд, танзқо. Музу рорга бурканиб мудрар, Ридо кийиб олгандай гуё.
Ва туш курар, тушида мудом: Олис Шаррда, атрофи сазфо. Чугдай роя узра куйинмиш Мотамсаро Хурмоой танзқо.
By уринда Царагайга «-бек», Хурмога «-ой» рУшимчалари рУшилиши билан улар йигит ва риз исмларига айланади.
Биз уз машкларимизни зқали мукаммал деб даъво рилишдан узормиз. Низқояти, шеърни таржима рилишда унинг воситачи тилдаги барча интер- претациялари билан таниш булиш, иложи топилса, асл нусхасидан Угириш лозим, шоирнинг дунёрараши, гоявий-бадиий нияти, муРод-марсади, ин­тилишларини, шеър ёзилган даврни яхши Урганиш зарур деморчимиз, холос.
34- §. Автоматик (машинавий) таржима қацида баъзи маълумотлар
Даётда гуманитар фанларнинг азқамияти ошиб бораётганли- ги сабабли, ёшларнинг тил билимига эътибори кучаймовда. Масаланинг булак томонини ҳам айтиш керак. Чунончи, гу­манитар фанлар таравдиётини ани!{ фанлар эришган юту1{- ларсиз тасаввур қилиш 1{ийинлиги зқеч кимга сир эмас.
Таржима амалиёти жуда 1қадим замонлардан буён мавжуд булса-да, таржима назарияси фан сифатида янги эканлиги олдинги мавзуларда айтилди. Таржима назарияси жуда куп фанлар, масалан, тилшунослик ва адабиётшунослик фанлари- нинг бемустасно зқамма созқалари, бундан танщари, муайян таржиманинг мақсади, таржима объекта ва материалига 1қараб, зқамма фанлар билан чамбарчас боглиқ. Айтайлик, би- рон физика дарслигини узбек тилига агдариш учун таржимон, аввало, физиканинг узини билиши керак. Тарихий китобни узбек тилига угириш учун таржимондан, тилни чуқур билиш- дан тапщари, тарихнинг узини яхши билиш талаб қилинади ва зқоказо.
Бу талаблар таржимоннинг амалий фаолиятига нисбатан айтилди. Таржима назариясининг узини ҳам, илм сифатида, цозирги замон техникаси ва аншқ фанлар эришган ютуқларсиз ривожлантириб булмайди.
Математикани бу жизқатдан энг универсал фан деса була- ди. Статистик лингвистика ва лингвистик математика, булар- нинг ра номидан ҳам кқриниб тургани сингари, ана шу икки соҳа — тилшунослик ва математиканинг «чатишуви» натижа- сида зқосил бқлди. Бундан ташқари, экспериментал фонетика, лексикография ва энциклопедиянинг бир қанча муаммолари- ни ҳам математика ва замонавий электрон-зқисоблаш машина- лари енгиллаштириб беради.
Хусусан, таржиманинг янги созқаси — автоматик таржима тула-тукис кибернетика фанининг ютуги, математик мантиқ ва уни тил материалларини программалаштиришда жорий цилишга асосланган.
Автоматик таржима янги созқа булиб, унинг гоят катта илмий истшқболи бор. Автоматик таржима гояси тқла амалга оширилса, инсон фаолиятининг бенизқоя катта ва музқим созқа- си булган таржима проблемаси ҳал қилинган булади, тил системаларини чогиштириш, улар уртасида рхшашлик, мо- нандлик, мувофицлик топиш қийинчиликлари билан боглиц мураккаб илмий жараён автоматлаштирилади, жуда куп ил- мий-ижодий кучлардан бошца қринда фойдаланишга имкон тугилади. Илмий асарлар таржимаси созқасида инцилобий аҳа- миятга эга булган воцеа руй беради. Автоматик таржима гоя- сини амалга оширишнинг азқамияти фақат таржимачилик ишида енгиллик тугдириш билангина белгиланмайди. Бунинг натижасида махфий сақланадиган бошқа жуда куп ахборот- ларни ишлаб чициш ёки уларни мунтазам бир зқолга келти- ришда ҳам катта имкониятлар тугилади.
Таржима қилиш жараёнини автоматлаштириш анча вақт- дан бери олимларнинг хаёлини банд цилиб келмовда. Фақат 1954 йилга келиб, манщур Жоржтаун эксперименти натижаси­да унча мураккаб булмаган матнни бир тилдан бопща тилга таржима қилишда амалий натижага эришилди.
Зқозир ер юзидаги куп мамлакатларда машинавий таржима муаммоси устида тадқиқот шли олиб борилмовда, синовлар, маищлар утказилмоеда. Жумладан, хорижий мамлакатлардан да 10 та, ГФР да 4 та, Японияда 3 та, Канадада 2 та, Буюк Британияда 2 та, Чехословакияда 2 та тадқиқот груша- лари иш олиб бормоеда. Булардан ташқари, Франция, Италия, Люксембург, Венгрия, ГДР, Болгарияда ҳам бу проблема усти­да иш олиб борилаётгани хусусида расмий маълумот бор.
Совет Иттифоқида 10 дан ортиқ коллектив таржима ишини автоматлаштириш юзасидан илмий тадқиқот иши олиб бор- мовда ва тажрибалар утказмоеда. Жумладан, Москвада 4 та коллектив, Грузияда 2 та, Ленинград, Тошкент, Олмаота, Ар- манистонда зқам шу созқадаги ишлар йулга қуйилганлиги маъ- лум.
Шундай 1{илиб, машинавий таржима юзасидан зқозир 13 мамлакатда 38 та илмий коллектив ишламовда. Албатта, бу­лар маълум булганлари. Бундан тапщари, бевосита автоматик таржимани рз олдига мацсад цилиб цуймагани зқолда, 50 кол­лектив анализ ва синтез иши билан банд.
Хорижий мамлакатларда, жумладан, AIқHI да автоматик таржимага, асосан, рус тилидан инглиз тилига таржима ци- лиш асос 1қилиб олинган, Совет Иттифоқида эса инглиз ва француз тилларидан русчага Угириш ишига катта эътибор қилинади.
Бир тилдан бопща тилга таржима 1қилиш, мозқият эътибори билан, амалга оширса буладиган нарса, аммо бу багоят цийин ва мураккаб проблема булгани туфайли, қачон амалга ошири- лишини айтиш қийин. Дозир маълум булгани шуки, Италия- да (Испра) ЕВРАТОМ* автоматик таржима грушаси зқамда А1қШ да Райт-Петерсон зқарбий-зқаво базасида рус тилидан инглиз тилига таржима чилига амалий жизқатдан йулга йилганлиги зқақида маълумотлар бор. Лекин матбуотнинг хабар беришича, бу таржималар зқали ясуда гур, жиддий тазқ- рирдан утказилгандан кейин ҳам уларнинг савияси паст бул­ган.
Бир тилдан бопща тилга таржима қилиш иши чегаралан- ган миқёсда, яхши тайёрланган эксперимент асосидагина амалга оширилмоеда. Машинада кенг миқёсда таржима иши- ни бошлаб юбориш учун жуда куп тадқиқот ва синовлар утказиш талаб қилинади.
Автоматик (ёки машинавий) таржимада «кириш» ва «чи- ||иш» тили учун лугат ва идиоматик ибораларни программа- лаштириш, махсус формал грамматика назариясини ишлаб чициш, лингвистик тад1қи1қотлар утказиш, программалашти- риш муаммоларини ҳал хқилиш лозим. Умуман, автоматик таржима бизнинг тушунчамиздаги ижодий таржима жараёни- дан жиддий фарқ рилади.
1971 йилда рус тилида нашр қилинган «Автоматик таржи­ма» мацолалар тупламининг охирига машинавий таржима ва автоматик йул билан амалга оширилган илмий-грамматик таҳ- лил цилиш юзасидан утказилган бсшта тажрибанинг натижа- лари келтирилган. Булар: «Фулькрум-1» системасида 1966 йил июлида IBM-7094 машинасида рус тилидан инглиз тилига цилинган таржима; «занжирли» тазқлил системаси асосида инглизча текстни таржима килиш; Теддингтондаги физика миллий лабораторияси системасида рус тилидан инглизчага
қилинган таржима; «Мультистор» системаси буйича инглиз- ча текст тақлили (1970); 1968 йил бақорида Гренобль система­си буйича рус тилидан французчага цилинган таржима.

205
Автоматик таржима буйича ишлар низқоятда куп: Мель- чук-Равичнинг 1967 йилда нашр қилган ' библиографиясига кура, 1963 йилгача 1.500 га яқин иш эълон 1қилинган. АЩП лабораторияларидан бирида дастлабки натижалар 1{улга кири- тилиб, зқатто рус тилидан инглиз тилига автоматик тарзда угириш иши амалда узлаштирилган.
Совет Иттифоқида ҳам бу масалани урганишга жиддий киришилган зқолда, тупламлар, илмий ишлар, махсус лугатлар ва зқоказолар нашр этилмовдаI.
Узбекистонда инглизчадан узбекчага машинавий таржима йулларини излаш ишлари яқин йиллар ичида бошланди. УзССР Фанлар академиясининг Зқисоблаш марказига эга бул­ган Кибернетика институтида дастлабки натижалар — терми­нологии тескари ва мивдорий лугатлар зсамда бевосита илк таржималар олинди.
Тугри, автоматик тарзда угириш иши, асосан, суз ва тер- минлари миадори нисбатан чекланган илмий-техникавий матн таржимасида қулланилмоқда. Бирог? таржима каби огир ва мураккаб ишда шунинг узиё1қ жуда катта самара беради. Умуман, автоматик таржима созқасидаги ишларга киришил- моеда, зқисоб-китоб, синов, тажрибалар бошланмовда, уларнинг ортида эса низқоятда улугвор исти1?бол куриниб турибди. Чун- ки автоматик таржима механизми багоят универсал булиб, фа1?ат таржиманинг узинигина бериб 1қолмайди, балки иш давомида аллақанча 1қизшқарли, ёзувчининг узига хос услуби- ни урганишда зарур, фойдали лингвистик лугатлар х,ам тузишга материал тайёр булади.
Лугат тузиш — вужуди диодатпазлик. Купинча, битта му- каммал лугат яратишга йирик олимнинг бутун умри багишла- нади. (Махмуд Кошгарий лугати, В. Даль, В. В. Радлов,


JI. 3. Будагов, проф. К. К. Юдахин, проф. А. К. Боровков, Н. Эсанбат, Р. К. Абдуразқмонов, О. У. Усмонов лугатлари ва зқоказо). Сузлик тузишни автоматлаштириш лугатшунос-линг- вистнинг огир мезқнатини анча енгиллаштиради, куплаб куч ва маблагни иқтисод рилади.
Бир мисолI.
УзССР Фанлар академиясининг Тил ва адабиёт института узбекча-рус- ча лугат тузади.
Лугат устида ишлаётганлар — 28 киши.
Китобнинг зқажми — 50 минг сқз.
Бажарилиш муддати — 5 йил.
Сарф-харажатлар — 200 минг сқгм.
Сузлик тузишни автоматлаштириш ишнинг бажарилиш муддатини 2 йилга рисрартиради.
50 минг калимадан иборат сузлик яратиш учун 1 млн. срз ишлатила- диган текстни кайта ишлаш талаб рилинади.
Сузлик зқажми — 50 минг суз.
Хизмат рилувчилар — 4 киши.
Бажарилиш муддати — 7 ой.
120 сум X 4 киши = 480 с£м.
480 сум X 7 ой = 3.360 срм.
Олинган маълумотларни машинада ишлаш учун 30 соат машина вар- ти кетади. 1 соатлик машина вартининг риймати — 25 сқм.
25 сум X 30 соат = 750 сум.
Маълум булишича, беш йил ичида 28 кишининг кучи билан 200 минг сум сарфлаган зқолда олинадиган 50 минг сузни етти ойда 4 киши ишти- рокида, урта зқисобда, 2 минг сум сарфлаб рқлга киритиш мумкин экан.
Шу хомаки зқисоб-китобдан ҳам куриниб турибдики, таржи­ма ва сузлик яратиш жараёнларини автоматлаштириш жуда 1қулай ва бу катта иқтисодий самара беради.
Аммо сузлик тузиш — зқамма иш битди, деган ran эмас, лугат тартиб беришда бу фақат ишнинг бошланиши, холос. Автоматик таржима эса ну1қул чегараланган зқажмдаги илмий- техникавий матнлар созқасида 1қулланилмо1қда, холос. Булар- нинг бари тугри. Бирог? шуниси зқам зқақиқатки, математика- лаштириш натижасида қулга киритиладиган иқтисодий самарадорлик ва тугиладиган янги илмий фикрлар, илгор гоя- лардан юз угириш бора-бора жуда қимматга тушиши мумкин. Илм-фанда бой берилган вақтни қайтариб булмайди. Хозирги кунда машинавий таржима жараёнларини урганиш ва гума­нитар фанлар созқаларида замонавий электрон хисоблаш ма- шиналарини қуллаш ишида биз бопща иттифовдош республи- калардан (РСФСР, Украина, Грузия, Арманистон) бир неча йил ортда кқолдик. Бу ишларни УзССР Фанлар академиясининг Кибернетика институти ва турли созқа фанлари билан зсамкор- ликда йулга қуйиш республика манфаатдор олимларининг музқим вазифаларидан биридир.
Шу нарса дшдатга сазоворки, автоматик таржима масала- сини тад1қи1қ цилиш ва ишлаб чшқиш жазқон миқёсида, асосан, университетлар қошидаги кафедралар, проблемавий лаборато- рияларда марказлаштирилган.
35- §. Кинофильмлар угирмаси (дубляж) х,ацида умумий тушунча
Овозли кинонинг тугилиши ва таржима проблемаси. Кино- га овознинг кириб келиши кинематографияда инқилобий ақамиятга эга булган воқеа эди.
Совет Иттифо1қида биринчи булиб овозли кино ашаратни П. Тагер ва А. Шоринлар ишлаб чивдилар. Уларнинг илк экс- периментал фильмлари 1928 йилда намойиш қилинди. 1930 йилга келиб мамлакатимизда овозли фильмлар мунтазам равишда чиқарила бошланди.
Овозли кинонинг техникавий томони дастлабки даврларда қанчалик мураккаб булмасин, унинг эстетик жиқати баттар 1{ийинчиликка учради. Шундай улуг кашфиёт овозсиз кино усталарининг гқаттиқ зарбасига дуч келди. Улар кинога овоз­нинг жорий этилишини «катта фалокат» деб бақоладилар.
Чарли Чаплин: «Кинонинг мазмуни, мақсади бу овозни қаракат ва мимикалар билан ифодалашдан иборат»,— деган эди. Жермина Дюлак эса «Х>аракатлар билан ифодаланадиган кино санъати — томоша қилинадиган санъатдир. Лекин бу санъатга овознинг 1қушилиши унинг энг яхши томонларини барбод 1{илади», деган фикрни изқор этган.
Кейинчалик фильмлар бир тилдан иккинчи тилга таржима филина бошланди. Бу билан турли халқлар уз она тилларида бошқа миллатларнинг фильмларини куриб-эшитиш имкония- тига эга булдилар.
1938 йилдан бошлаб узбек кинематографистлари зқам фильмларни угиришга киришдилар. Шу йили узбек тилига биринчи булиб Киев киностудиясининг «Бой келин» фильми таржима қилинди. Бу фильм угирмасининг режиссёри А. Ш. Шаропов эди. Унга тажрибали кинематографист А. Б. Конс­тантинов сарур маслақатларни бериб турди.
Шуниси қизиқки, уша йиллари биринчи угирилган узбек фильмларида диалоглар билан биргаликда қушиқлар зқам таржима .қилинар эди. «Бой келин» фильмининг матни ва iқy- шиқларини ёзувчи Абдулла раздор билан шоир ДамиД Олим- жонлар таржима гқилишган. Фильмдаги қушиқларни Халима Носирова (Маринка) ва Карим Зокировлар (Згари) ижро этган- лар. Ундаги:
Ой, вы кони, кони стальные Дорогие друзья трактора...
қушигини Алишер Навоий номидаги опера ва балет театри- нинг хори узбек тилида куйлаган.
Угирма тарихи. Фильмдаги ролни бир актёр ижро этса, бонпқа бир актёр унга овоз берадиган булди. Овозли кинонинг ривожлаииб бориши билан: бир тилда ёзилган фильмни бош- iқa бир тилга таржима қилиш мумкинми? деган янги масала тугилди. Совет Иттифо1?ида биринчи угирма (дубляж) 1935 йилда утказилди. Режиссёр М. Донский ва таржимон С. Рейт- манлар инглиз тилида чиқарилган «Куринмас одам» фильми- ни тажриба учун рус тилига угирдилар. Бу угирмани Кинофо­то институтининг алохида ускуна ва мосламалар билан жизқозланган залида амалга оширилди. Фильм диалоглари кичик бир экранда 1{уйилди. Инглиз актёрларининг ҳар бир айтган сузига, бугинма-бугин мослаб, рус актёрлари русча текстни ухқиб чиқдилар. Улар лабланишга (лабнинг очилиб- юмилишига) катта азқамият бердилар. Залда икки экран булиб, каттасида «Куринмас одам» фильмининг бир қисми қуйилса, кичигида шу 1қисм русча матни билан куринади. М. Донский зқамда С. Рейтманлар утказган бу таясриба муваффақият iқo- зонди.
Шундай цилиб, Иттифоқимизда биринчи угирма-фильм «Куринмас одам» экранга русча булиб чивди. «Кино» газета- сининг 1935 йил 28 декабрь сонида бу фильмга тақриз босил- ган.
Кино таржимасига 1уизикиш. Республикамизда янги тар­жима қилинган фильмлар экранларда бир неча ойлаб намо- йиш қилинган. Дар бир янги фильм таржимаси санъат даргозқида катта байрамга айланарди. Дастлаб кинотомоша- бинлар узбекчалаштирилган фильмларни куриб зқайрон бу- лишган. «кандай цилиб бопща миллат кишилари, ёки дозқий Ленин бирданига экранда ...бизнинг узбек тилида гапиряпти- лар?» деган саволлар тугилган.
Бу саволларга жавоб бериш учун кино намойишларидан сал олдин таржимонлар, режиссёрлар томошабинлар билан 1қизгин учрашувлар утказишган.
Кинофильмлар угирмасининг миқёси. Илгари (1960) ҳар йили боища тиллардан узбекчага ва 1қора1қалпо1қчага 15—20 фильм таржима қилинар эди. Дозирги замонавий кино угир­ма техникаси ва малакали таржимон кадрларга эга булган «Узбекфильм» киностудиясида йилига 80 тадан фильм уги- рилмовда.
Шу кунгача «Узбекфильм»да Ватанимиз киностудиялари- да яратилган, катта тарбиявий азқамиятга эга булган баъзи чет эл фильмларидан 1000 дан ортиги узбекчалаштирилди. Дозир узбек кинотомошабмнлари Иттифоц студияларида бунёд этилган фильмлардан деярли учдан икки қисмини уз она тилларида томоша қилмоқдаларI.


Хар куни бепоён Ватанимиз экранларида унлаб кинофильм- лар намойиш этилади. Бу фильмларнинг 65 проценти асл яратилган тилида эмас, балки 1қардош халқлар тилларига гқилинган таржимасида намойиш этилади.

Download 1.57 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   25




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling