Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

 Tavsiya etiladigan adabiyotlar
1. Бонгард Левин Г.М. Индия в древности. – М.: 1985.
2. Шарма Р.С. Древнеиндийское общество. – М.: 1987.
3. Бэшем А.Л. Чудо которым была Индия. – М.: 2000.
 Asosiy sanalar
Mil.avv. V
–IV ming yilliklar Shimoliy-G‘arbiy Hindistondagi
neolit madaniyati.
Mil.avv. XVIII asr oxiri
Xarappa madaniyatining parchala- 
nishi. 
Mil.avv. XXIII–XVII asrlar 
Qadimgi Hind sivilizatsiyasi.
Mil.avv. XIII asr 
Shimoliy-G‘arbiy Hindistonda hin-
doriy qabilalarining joylashuvi.
«Rigveda»ning yaratilishi. 
Mil.avv. XI–X asrlar
Rigvedaning matnlati shakllanishi.
Mil.avv. IXVII asrlar 
«So‘nggi veda» davri. Shimoliy
Hindistonda davlatlarning paydo
bo‘lishi, Gang vodiysining o‘zlashti r-
lishi.
Mil.avv. XVIII asr
Xarappa madaniyati tushkunlikka
uchradi.

---

255
UMUMHIND DAVLATINING VUJUDGA KELISHI.
«KLASSIK DAVR» 
(mil.avv. II asr – milodiy V asr)
1. Mil.avv. VI–III asrlarda Hindiston. Ijtimoiy tuzum. 
2.Mil.avv. VI–III asrlarda ijtimoiy-iqtisodiy hayot. 3. «Klassik 
davr». Janubiy Osiyoning siyosiy tarixi (mil.avv. II asrdan – 
milodiy V asrgacha). 
1. Mil.avv. VI–III asrlarda Hindiston. Ijtimoiy tuzum. 
Hindshunoslik adabiyotida mil.avv. VI–III asrlar buddaviylik, 
urbanizatsiya davri yoki magadxa-mauri davri deb ataladi. Mil.
avv. I ming yillik o‘rtalarida Shimoliy Hindiston jamiyatining 
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarida keskin o‘zgarishlar yuz ber-
di. Bu o‘zgarishlar to‘g‘risida arxeologik va yozma manbalar, 
ayniqsa, budda manbalari boy ma’lumot beradi. 
Mil.avv. I ming yillik o‘rtalarida Shimoliy Hindistonda o‘n 
oltita katta urug‘ va bir necha o‘n kichik davlat paydo bo‘ldi. 
Mil.avv. VI asr oxirida Ahmoniylar Eroni Hind daryosi vodiysi-
ni bosib oldi. Shu vaqtdan boshlab Hindiston Old Osiyo mam-
lakatlari bilan yaqin madaniy aloqaga kirishadi. Bu vaqtda 
Hindistonning asosiy madaniy-siyosiy markazlari Gang vodiy-
sida edi. Magadxa va Koshala Gang daryosining quyi oqimi-
da, Gang va Yamun oralig‘ida Vatsa, Avanti davlatlari o‘rtasi-
da yetak chilik uchun kurash olib bordilar. Vaqt o‘tishi bilan 
Gang vodiysida ko‘p sonli mayda davlatchalar ichidan Magadxa 
podsholigi birinchi o‘ringa сhiqib oldi. Qadimgi Magadxa (hozir-
gi Janubiy Bixar viloyati hududi) qulay geografik, strategik va 
sav do yo‘llari kesishgan hududda joylashgan. Bu davlat boshqa 
bir necha kichik davlatchalarni birlashtirdi. Mamlakat Hindis-
tonning ko‘plab viloyatlari bilan gavjum savdo qilgan. Magadxa 
qazilma boyliklar, jumladan, metallga boy edi. Uning yangi qa-
dimgi poytaxti Rajagrixa shahri edi. Magadxa podshosi Udain 
davrida (mil. avv 461–445-yillar) poytaxt Pataliputraga (hozirgi 
Patna shahri) ko‘chirildi. Bu shahar butun Hindiston bo‘yicha 
eng katta savdo-hunarmandchilik markaziga aylandi. Keyin 
Magadxa taxtida nand sulolasi qaror topdi va Magadxa katta 

---

256
imperiyaga aylandi. Nand davlati Maurilar imperiyasini tashkil 
topishi uchun shart-sharoit yaratdi. 
Mil.avv. IV asrda Shimoliy Hindistonda Panjobdan to Benga-
liyagacha bo‘lgan yerlar Mauri urug‘idagi magadxalik zodagon 
Chandragupta (mil.avv. 321–297-yillar) tomonidan bo‘ysundi-
rildi. Maurilar imperiyasining tashkil topishi Hindiston tarixida 
muhim tarixiy voqea bo‘ldi. Qadimgi Hindiston tarixida birinchi 
bor chekka janubdan tashqari, ilk bor butun Hindiston hududi 
birlashgan davlat tarkibiga kirdi. 
Antik mualliflar podsho Chandragupta makedoniyalik Alek -
sandr Shimoliy Hindistonda qoldir gan yunon-makedon garni-
zonlari va uning noiblari bilan urush olib borgani to‘g‘risida 
ma’lumot beradilar. Chandragupta Shimoliy-G‘arbiy Hindis-
tondan to Pataliputra hududlarigacha istilochilik urushlarini 
olib borgan. U Nand sulolasining so‘nggi podshosi bilan urush-
da g‘alaba qozondi va Magadxa hududlarini o‘z davlati tarkibiga 
qo‘shib oldi. 
Taxminan mil.avv. 314-yilda Chandragupta yangi Mauri-
lar sulolasi (mil.avv. 317-yildan mil.avv. 180-yilgacha)ga asos 
solib, o‘z mutlaq hokimiyatini o‘rnatdi. Ammo uning davlati 
uchun Salavkiy lar davlati jiddiy raqib edi. Chandragupta bu 
davlatning g‘ayratli hukmdori Salavk Nikator bilan urush olib 
borishga majbur bo‘ldi. Bir necha yillik urushlardan so‘ng har 
ikki tomon o‘rtasida mil.avv. 303 yoki 302-yilda tinchlik shart-
nomasi tuzildi. Shartnomaga ko‘ra, Maurilar Aleksandr ilgari 
bo‘ysundirgan Hindiston shimoliy-g‘arbidagi ayrim viloyatlarga 
ega bo‘ldilar (Ariya, Araxosiya, Gedrosiyaning bir qismi va Para-
pamisad qabilalari yerlari). Salavk buning evaziga 500 jango-
var filni oldi. Hindiqush tog‘i Salavkiylar va Maurilar o‘rtasidagi 
chegaraga aylandi. Tinchlik shartnomasidan so‘ng Salavk o‘z 
elchisi Megasfenni Maurilar saroyiga yubordi. Megasfen Mau-
rilar saroyida 5 yil yashab, Maurilar davlati davrida Hindiston-
ning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, davlat tuzumi to‘g‘risida qimmatli 
ma’lumot larni yozib qoldirgan. Chandraguptaning vorisi Bin-
dusara mil.avv. 297–272-yillarda faol istilochilik urushlari olib 
borib, Afg‘onistonning katta qismi, Belujiston, Shimoliy Hindis-
ton va deyarli Dekan yarim orolini to‘liq bo‘ysundirdi.
Megasfendan so‘ng Maurilar saroyiga Salavkiylarning navbat-
dagi elchisi Deymax keldi. Bu elchilik Bindusara podsholigi 
davriga to‘g‘ri keladi. Podsho Bindusara Misr bilan elchilik alo-
qalarini o‘rnatdi. Shu sababli, Maurilar saroyiga Ptolemeyning 

---

257
elchisi Dionisiy tashrif buyurdi. Bindusara mamlakatning ij-
timoiy-iqtisodiy barqarorligini ta’minlash uchun qator ishlarni 
amalga oshirdi.
Chandraguptaning nevarasi podsho Ashoki davrida (mil.
avv. 272–232-yillar) Maurilar davlati gullab-yashnadi. Bu vaqt-
da butun Hindiston chekka janubdan tashqari yagona davlat-
ga birlashdi. Ashoki hukmronligining sakkizinchi yili Kalingi 
davlatini bosib oldi. Ashoki davlat hokimiyatini mustahkam-
lashga harakat qildi. Uning qonunlari (ediktlar) mamlakatning 
turli hududlarida tosh lavhalarga yozib qo‘yildi. Bu ediktlar 
orqali Ashoki davlatining boshqaruv tizimi, eng muhim siyo-
siy voqealar, podshoning ijtimoiy siyosati to‘g‘risida tasavvur 
hosil qilish mumkin. Umumhind davlatining hukmdori o‘zini 
faqat Magadxa davlatining podshosi deb hisoblagan. Bosqin-
chilik urushlari ma’muriy apparatni to‘liq almashtirish va eski 
siyo siy tuzumni o‘zgartirishga olib kelmagan. Mamlakat asosan 
besh viloyat – noiblikka bo‘lingan. Noibliklarni podsho xona-
doni a’zolari boshqargan. Noibliklar yana kichkina ma’muriy 
hududlarga bo‘lingan. Podsho maxsus amaldorlar (radjuklar)ni 
har uch yoki besh yilda bir marta viloyatlarga mahalliy hokim-
lar faoliyatini nazorat qilish uchun yuborgan.
Podsho hokimiyati poytaxtda oliy mansablarni egallagan 
zodagonlar va podsho qarindoshlaridan tuzilgan podsho ken-
gashi bilan cheklangan. Podsholar ham o‘z navbatida, urug‘ zo-
dagonlari, kshatriylarning imtiyozlarini cheklashga harakat qil-
ganlar. Ularni o‘z tarafdorlari bilan almashtirishga intilganlar. 
Podsholar o‘z qo‘llariga moliyaviy boshqaruvni to‘plab, davlat 
xazinasini to‘ldirishga uringanlar.
Hindistondagi barcha davlatlarning hukmdorlari noan’ana-
viy dinlarga, asosan, budda diniga homiylik qildilar. Mauriylar 
budda dini targ‘ibotiga jiddiy e’tibor berdilar. Turli mamlakat-
larga budda g‘oya larini targ‘ib qilish uchun missionerlar yubo-
rildi. Ayniqsa, Hindiston bilan yaqin aloqada bo‘lgan viloyatlar-
da budda ta’limoti tez qabul qilindi. Shri-Lankada bu jarayon 
jadal sur’atlar bilan kechdi.
Mahalliy tarixchilar Shri-Lankada dehqonchilik, hunarmand-
chilik va davlatchilikning paydo bo‘lishini mil.avv. V asr da Shi-
moliy Hindistondan kelganlar faoliyati bilan bog‘laydi. Shaxzoda 
Singala («Yo‘lbars») ularning boshida turgan. Uning nomi bilan 
mamlakatdagi hukmron etnik guruh – aholi singallar deb aytila 
boshlandi. Arxeologik qazishmalar ham mil.avv. I ming yillik 

---

258
o‘rtalarida Shri-Lankada birdaniga temir asri madaniyati pay-
do bo‘lganidan guvohlik beradi. Seylon xronikalari Ashokining 
ukasi maxsus missiya bilan mahalliy hokimni budda ta’limo-
tining afzalligiga ishontirgani va tez orada bu yerda ilk budda 
monastirlari paydo bo‘lgani to‘g‘risida hikoya qiladi. Shri-Lanka 
Ashoki davridan to shu kungacha budda dini hukmron bo‘lgan 
mamlakatdir.
Mil.avv. IV–III asrlarda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot natijasida 
umumhind davlatining tashkil topishi muhim ahamiyat kasb 
etdi. Mamlakat miqyosida savdo-hunarmandchilik rivojlanib, 
hududlar o‘rtasidagi iqtisodiy-madaniy aloqalar kuchaydi. 
Bu davrda hunarmandchilik markazlari bo‘lgan shaharlar 
gullab-yashnaydi. Pataliputra, Ujayana, Varanasa va Matxura 
shaharlari rivojlandi. Pataliputra shahriga mil.avv. V asrda asos 
solingan bo‘lib, tez orada shimoliy Hindistonda Magadxa davla-
tining savdo-hunarmandchilik va madaniy markaziga aylandi. 
U Magadxa, Maurilar, Nand, Shung, Gupta davlatlarining poy-
taxti bo‘ldi. Hunarmandlar ixtisosliklar bo‘yicha joylashib, o‘z 
birodarliklari (shreni) ga ega bo‘lganlar. Ba’zi yirik ustaxonalar 
(verflar, qurolsozlik, zargarlik, to‘qimachilik) podshoga qarashli 
bo‘lgan. Mahsulot ishlab chiqarishda joylarning ixtisoslashuvi 
kuzatilgan: Magadxada sholi va metall, mamlakatning shimo-
li-g‘arbi – tariq, yilqi, janub – qimmatbaho toshlar, marvarid va 
ziravorlar, g‘arb – paxta va paxta mahsulotlari bilan shuhrat 
qozongan hokimiyat savdodan katta foyda ko‘rgan. Tashqi sav-
do rivojlangan. 
Mil.avv. V–III asrlarda iqtisodiyotning barcha sohalari o‘sdi. 
Qishloq xoj’aligida yangi yerlar o‘zlashtirildi, sun’iy sug‘orish 
rivojlanib, ekiladigan o‘simliklar soni ko‘paydi. Shimoliy Hindis-
tonning rivojlangan viloyatlarida yerga xususiy mulkchilik sal-
mog‘i o‘sib bordi. Mulk merosiy bo‘lib, oila boshlig‘i mulkning 
to‘la xo‘jayini edi. Xo‘jalikni katta yoki kichik oila yuritdi. Aholi 
qishloq jamoasi bo‘lib yashadi. Qishloqning ichki hayoti jamoa 
tashkiloti orqali boshqarilib, qo‘shnilar o‘rtasidagi ixtiloflar odat 
asosida hal qilingan. Alohida hollardagina ish podsho sudiga-
cha borgan. Qishloq jamoasi oqsoqoli podsho hokimiyati oldida 
jamoaning kafolatchisi bo‘lgan qishloqda dehqonlardan tash-
qari ularga xizmat qiladigan turli kasb egalari ham yashagan. 
Qishloqning shahar bilan aloqasi zaif edi. Jamoa ichida mulkiy 
tabaqalanish kuchli edi. Qishloq jamoalari besh yoki 10 qish-
loq birlashgan katta jamoani ham ba’zida tashkil qilgan. Davlat 

---

259
jamoaning ichki ishlariga aralashmay, hosilning uchdan biri 
miqyosidagi soliq olish bilan cheklangan amaldorlarga xizma-
ti uchun ma’lum miqdorda yer ulushi bergan. Bu davrda hu-
narmandchilik markazlari bo‘lgan shaharlar gullab-yashnaydi. 
Bundan tashqari, umumhind davlati butun Janubiy Osiyo-
ning barcha hududlari sivilizatsiyalashuvida muhim rol o‘yna-
di. Maurilar imperiyaning mafkuraviy asosi qilib budda dinini 
oldilar. Ayniqsa, Ashoki budda diniga homiylik qilib, mo‘l-ko‘l 
sovg‘alar berib, biddaviylik ibodatxonalari va monastirlarini qu-
rilishini rag‘batlantirdilar. Ashokining davlat va diniy siyosati 
mahalliy zodagon – rojalar va brahmanlik kohinlari qarshiligiga 
duch keladi. Uning o‘limidan so‘ng maurilar sulolasi zaiflashdi. 
Mil.avv. 180-yillar atrofida Maurilar sulolasining so‘nggi vaki-
li o‘z sarkardasi tomonidan o‘ldiriladi. Yangi sulola Shunglar 
hokimiyat tepasiga keldi. Maurilar davlati zaiflashib, mil.avv. 
II asr boshlarida parchalanib ketdi. Lekin u to‘g‘risida xotira 
qoldi. Madaniy birlik – davlat paydo bo‘ldi. Ashoki kapitelida-
gi to‘rt sher hozirgi kunda Hindiston Respublikasining milliy 
ramzi hisoblanadi.