Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

partizan urushiga o‘tdi. Urush cho‘zilib ketdi. Bundan noro-
zi bo‘lgan xalq yig‘ini senatning irodasiga qarshi qo‘shinga 
qo‘mondonlik qilish uchun o‘z sarkardasi, o‘zining dovyurakli-
gi va harbiy qobiliyati bilan obro‘-e’tibor qozongan dehqonning 
o‘g‘li, plebey 48 yoshli Gay Mariyni qo‘mondon qilib tayinladi. 
Gay Mariy mil.avv. 107-yilda konsulligidan so‘ng, yaxshi qurol-
langan qo‘shin bilan mil.avv. 105-yilda Yugurta urushini tugat-
di. Yugurta Mavretaniyada, qaynotasi podsho Bokx saroyidan 
panoh izladi. Bokx uni rimliklarga berishga majbur bo‘ldi. Yu-
gurta Rimda qatl qilindi. Numidiya qaram davlatga aylantirilib, 
uning rasman hukmdori qilib Yugurtaning aqli zaif ukasi ta-
yinlandi. U nafaqat Yugurta urushini (mil.avv. 111–105-yillar) 
tugalladi, balki Rimni shimoldan kimvr va tevton german qabi-
lalari hujumidan himoya qildi. 

---

516
Ayni shu vaqtda Rim uchun yangi bir xavf tug‘ildi. Rim ning 
shimoliy chegaralarida german qabilalaridan bo‘lgan kimvr va 
tevton qabilalarining bosqini boshlandi. Kimvrlar va tevton-
lar dastlab Yutlandiya yarim orolida yashar edilar. Mil.avv. 
II asr oxirida bu qabilalar o‘z joylaridan ko‘chdilar. Tevtonlar 
g‘arbga – Galliya, kimvrlar janubga tomon yurdilar. Jangovar 
kimvr qabilalari (150 ming kishi atrofida) mil.avv. 113-yillar 
atrofida Janubiy Germaniyaga kirib, Alp dovonlariga kelib, 
Italiyaning shimoliy-sharqiy chegaralariga xavf soldilar. Kon-
sul Papirey Karbon Noreya shahri yonida kuchli qo‘shin bilan 
kimvrlarga hujum qildi, lekin shafqatsiz tor-mor qilindi. Italiya-
ga yo‘l ochiq edi, lekin kimvrlar Alpdan shimolga o‘tib, Galliya
hududiga bostirib kirdilar. Galliyada ham rimliklar mil.avv. 
109-yilda yana yengildilar. Kimvrlarning gelvetlar, Galliya-
ning o‘zida ularga qarindosh bo‘lgan tevtonlar bilan birlashuvi 
rimliklar uchun xavfli vaziyatni yana murakkablashtirdi. Mil.
avv. 107-yilda konsul boshchiligidagi Rim qo‘shini Akvitaniya-
da pistirmaga tushib to‘la yo‘q qilindi. Ammo rimliklar mil.avv. 
105-yilda Janubiy Galliyada kimvrlardan eng dahshatli mag‘lu-
biyatga uchradilar. Jang maydonida Kanna halokatidan ham 
ko‘proq 80 mingga yaqin legionerlar jasadi qoldi. Kimvrlar o‘z 
g‘alabalaridan keyin himoyasiz Italiyaga emas, Ispaniyaga yurish 
qildilar. 
Rim senati konsul Gay Mariy tashabbusi bilan harbiy-siyosiy 
islohotlar o‘tkazildi. Islohotlar natijasida yaxshi ta’lim berilgan 
yangi qo‘shin tuzildi. Ko‘p sonli tevton qabilalari mil.avv. 102-
yil Sekstiy Akva yonidagi jangda rimliklardan yengildi. Mil.avv. 
101-yilda Shimoliy Italiyadagi Vertsella yonidagi jangda kim-
vrlar ham tor-mor qilindi. Janglarda 150-200 ming germanlar 
halok bo‘ldilar. Yana shunchasi Italiya va O‘rtayer dengizi qul 
bozorlarida sotib yuborildi.
Gay Mariyning bunday yutuqlarining asosiy sababi uning 
harbiy islohotlari edi. Ilgari Rim qo‘shini zaruriyat bilan cha-
qirilgan fuqarolarning ko‘ngilli qismlaridan iborat bo‘lib, urush 
harakatlari tugaganidan so‘ng ular o‘z tinch ishlariga qaytar 
edilar. Qo‘shinda xizmat qilish ma’lum miqdorda mulkka ega 
bo‘lgan, o‘zini qurol-yarog‘ bilan ta’minlay oladigan fuqarolar-
ning faxriy majburiyatlaridan biri edi. Bunday tarkibda tuzilgan 
qo‘shin Rim shahar-davlati sharoitida o‘zini oqlar edi. Endilik-
da Rim O‘rtayer dengizining turli qismlarida to‘xtovsiz urushlar 

---

517
olib borayotgan bir paytda harbiy majburiyat nafaqat faxriy, 
aksincha, og‘ir bo‘lib, ayniqsa, ko‘ngillilarning asosini tashkil 
etadigan dehqonlar uchun xonavayron qiladigan majburiyat 
bo‘ldi.
Gay Mariy senatdan qo‘shinga mulkiy ahvoliga qaramasdan 
barcha fuqarolarni qo‘shinga yollashga ruxsat oldi. Eng kam-
bag‘al shaharlik va yersiz dehqonlar davlatdan qurol-yarog‘, 
harbiy xizmati uchun maosh, xizmat muddati tugaganidan 
so‘ng yer ulushi oladigan bo‘ldilar. Italiyaliklar va boshqa itti-
foqchilar harbiy xizmatga ko‘plab jalb qilina boshlandilar. Nati-
jada dehqonlardan tuzilgan ko‘ngillilar qo‘shini professional 
qo‘shinga aylana boshlandi. Bu qo‘shin o‘z ehtiyoj manfaatlari 
bilan aholini boshqa tabaqalaridan ajralib turar edi hamda ular 
o‘z qo‘mondonlariga so‘zsiz va sadoqat bilan bo‘ysunar edilar. 
Chunki har bir legionerning taqdiri va farovon hayoti bu sar-
kardalarga bog‘liq edi. Gay Mariy qo‘shinning tuzilishi, qurolla-
nishi, jangni tashkil qilish, jangchilarning harbiy mashqlarini 
tashkil qilish, qismlarning tuzilishiga taalluqli bo‘lgan qator is-
lohotlarni amalga oshirdi. Rim qo‘shinida eng qadimgi davrdan 
bayroq yoq edi. Asosan dala nishonlari uchun pichan tutami 
qistirilgan uzun tayoq ko‘tarilgan edi. Gay Mariy qo‘shinga bur-
gut tasviri tushirilgan nishon joriy etdi. Shu vaqtdan boshlab 
burgut tasviri legionning ramziga aylandi, bundan tashqari har 
bir kogorta ham o‘z ramziga ega bo‘ldi. Qo‘shinni qayta qurish-
ning ijobiy natijalari tevton qabilalari ustidan (mil.avv. 102-yil) 
qilingan g‘alabalarda yaqqol ko‘rindi. Bu ijobiy o‘zgarishlar Gay 
Mariyni Rimda eng obro‘-e’tiborli kishiga aylantirdi. Natijada 
Gay Mariy uzluksiz 5 yil davomida 5 marta, jami esa 7 marta 
mavjud qonunlarga zid ravishda konsul qilib saylandi.