Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

4. Tarixnavislik. Qadimgi Hindiston tarixi bo‘yicha o‘rta asr-
lardan boshlab tarixiy asarlar yozila boshlandi. O‘rta Osiyo va 
arab olimlari bu o‘lka tarixi, tili, e’tiqodi, urf-odat va an’analari 
to‘g‘risida asarlar yaratdilar. Mashhur qomusiy olim Abu Ray-
hon Beruniy (973–1048-yillar) Hindistonda bir necha yil yashay-
di. Uning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston» 
asarlarida qadimgi hind tarixi va madaniyati to‘g‘risida qimmat-
li ma’lumotlar beriladi. Yangi davrdan boshlab Yevropa olimlari 
Hindistonga qiziqa boshladilar. Dastlab qadimgi hind tili, ad-
abiyotini o‘rganish boshlandi (Gamilton, Rozen, Lassen, Rot, 
Myuller va boshqalar). XVIII asr oxi rida sanskrit adabiyotining 
yodgorliklari: «Manu qonunlari», Kalidasining «Shakuntali» dra-
masi, falsafiy poema «Bxagavagita» tarjima qilinadi. 
Nemis tadqiqotchilari Hindistonda jahon madaniyatining 
ildizini qidirdilar. XIX asrning birinchi yarmida sanskrit tilining 
qadimgi fors, lotin va yunon tillari bilan qarindoshligi nazari-
yasi ilmiy asoslandi. XIX asrning o‘rtalarida va ikkinchi yarmi-
da hind adabiyotining yodgorliklari, asosan vedalarni tarjima 
qilish va chop qilish yuzasidan muhim ishlar amalga oshirildi. 
Jumladan, 50 tomli «Sharqning muqaddas kitoblari» (Oksford 

---

247
universitetida Maks Myuller asos solgan), ko‘p tomli sanskrit 
lug‘atlari paydo bo‘ldi. XIX asrning oxirida T. Ris, Devids pali 
tilidagi matnlarni o‘rganish va chop etish jamiyatini tashkil et-
dilar. 
XIX asrning 70-yillari XX asrning boshlarida Hindistonda ar-
xeologik qazishmalar boshlanadi. Hindistonning ilk arxeologik 
xaritasini olim A. Kanningem tuzadi. XX asrning 20-30-yilla-
rida Janubiy Osiyoning eng qadimgi hind sivilizatsiyasi ochildi. 
Tizimli arxeologik qazishmalar natijasida XX asr boshlaridan 
arxeolog Marshall Taksila shahri xarobalarini ochdi. Xarappa 
va Moxenjo-Daro shaharlaridan boy topilmalardan – eng qa-
dimgi yozuv namunalari topildi (Banerji, Marshall, Makkey va 
boshqalar). XX asr boshlarida hindshunoslikning umumiy kon-
sepsiyasida yevrosentrizm an’anasi kuchli edi. Qadimgi hind 
jamiyati turg‘un, mustaqil taraqqiyotga qobiliyatsiz, hind dav-
lati teokratik va despotik, tafakkur chalg‘itilgan va faqat diniy 
deb asoslashga harakat qilindi. Hindistonga makedoniyalik 
Aleksandr yurishining siyosiy ahamiyati bo‘rttirib ko‘rsatiladi. 
Hind madaniyatining muhim yutuqlari (epik asarlar, poeziya, 
teatr) yunonlardan o‘zlashtirilgan deb uqtirildi. 
Faqat XX asrning birinchi yarmida hind milliy tarixnavisligi-
ning juda katta tadqiqotlari bunday qarashlarning asossizli-
gini ko‘rsatdi. Hind milliy tarixnavisligi manbalarda ko‘p hol-
larda yetarlicha tanqidiy tahlil etilmadi. Qadimgi tarix ma’lum 
darajada modernizatsiya qilindi. Shunga qaramasdan, qadim-
gi hind tarixi va madaniyati bo‘yicha olib borilgan ilmiy tad-
qiqotlarda qadimgi hind sivilizatsiyasining mustaqil rivojlanib, 
noyob bir madaniyat sifatida mukammal shakllanganligi o‘z 
isbotini topdi.