Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

Rim magistraturasi. Rimda amaldorlar apparati yo‘q edi. 
Barcha ijroiya hokimiyat saylanadigan lavozimli shaxslarga – 
magistratlarga tegishli edi. Respublika tuzumi o‘rnatilishi bilan 
barcha mansablar xalq yig‘inlarida saylangan. Mansablar ma-
gistrat deb atalgan. Magistrat (magister) boshliq so‘zidan olin-
gan. Magistratuta – (mansablar) ordinar (odatdagi) va ekst ra
ordinar (favqulodda) shakllarga bo‘lingan. Magistrant xalq tepa-
sida turadi. Xalq bilan birga «davlatning ulug‘vorligini» tashuv-
chisi bo‘ladi. Vakolatlarini topshirgandan keyingina sobiq ma-
gistratni sudga tortish mumkin edi. Magistratni haqorat qilish, 
rim xalqining ulug‘vorligini haqoratlash bilan tenglashtiriladi. 
O‘z lavozimida turgan vaqtda magistratni javobgarlikka tor-
tish, lavozimidan tushirish mumkin emas. Mansablarga haq 

---

481
to‘lanmasligi oddiy Rim fuqarolarini magistratura lavozimlari-
ni egallashga imkoniyat
 bermadi. Aksincha, davlat vazifalariga 
saylanish va uni bajarish uchun fuqaroning o‘zi katta miqdor-
da mablag‘ga ega bo‘lishi shart edi. Chunki lavozimni bajarish 
uchun kotiblar, choparlar, qo‘riqchilar, quyi tabaqa xizmatchi-
larini yollab, ularga ish haqi berish kerak edi. Shu sababli, 
boy kishigina magistrat bo‘lishi mumkin edi. Magistrat lavozi-
mini o‘tash – xizmat emas, faxr, sharaf. Barcha magistratlar 
beg‘araz, ish haqi olmay o‘z vazifasini bajargan, bir yil muddat-
ga saylangan (diktatordan tashqari), barchasi kollegial bo‘lgan. 
Hokimiyatning umumiy tushunchasi Potestas atamasi bilan 
belgilangan; qo‘shin oliy qo‘mondonligi, oliy fuqarolik hokimi-
yati, ma’lum bir diniy funksiyalarni o‘z tarkibiga oladigan Oliy 
hokimiyat 
imperium (oliy) nomini olgan. 
Konsul. Respublika tuzumi o‘rnatilishi bilan oliy hokimiyat 
bir yil muddatga saylanadigan ikki konsul qo‘liga o‘tdi. Dast-
lab ular pretor (oldinda yuruvchilar) deb atalar edi. Farazlarga 
ko‘ra, respublikaning birinchi yillarida ijroiya hokimiyatining 
boshida bir oliy magistrat – pretor bo‘lib, unga o‘rinbosari – 
kvestor yordam bergan. Plebeylarning Muqaddas toqqa birin-
chi chiqib ketishlaridan so‘ng xalq tribunlari va plebey edillari, 
ularning yordamchilari lavozimlari joriy qilindi. Ammo ijroi-
ya hokimiyatga pretorning yagona rahbarligi va u tomonidan 
hokimiyatni bosib olinish imkoniyati mavjudligi xavfi tug‘ildi. 
Shuning uchun mil.avv. V asr o‘rtalarida bir oliy magistrat 
o‘rniga ikkitasi saylanadigan bo‘ldi. Ular bir xil hokimiyatdan 
foydalandilar va birgalikda boshqardilar. Ular bir-birlari bilan 
maslahatlashishlari lozim edi. Shuning uchun ular konsullar 
(consulo – maslahatlashaman
so‘zidan olingan) deb ataldilar. 
Lisiniy va Sekst qonuni bo‘yicha mil.avv. 367-yildan konsul-
lardan biri plebeylardan saylana boshladi. Oliy magistratlar 
tarkibiga konsullar, senzorlar va pretorlar kirar edi. 
Konsullarni senturiy yig‘inlarda patritsiylar orasidan saylar 
edilar. Konsullar roziligisiz senat komisiyalari
to‘plana olmas 
edi. O‘zlari esa vazifalarini bajarish davrida har qanday sud 
javobgarligidan ozod edilar. Konsullar urush vaqtida qo‘shin 
qo‘mondoni vazifasini bajarganlar. Senat va komisiyalarni
 cha-
qirar edilar hamda qonunchilik tashabbusiga ega edilar. Kon-
sullar hokimiyati faqat biri ikkinchisining qaroriga veto (taqiq) 
qo‘yishi bilangina cheklangan edi. Amaliy hayotda esa konsul-
lar patritsiylar va ularning oliy organi – senatning siyosiy man-

---

482
faatlari bilan hisoblashishga majbur edilar. Rimdan tashqarida 
konsul cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lgan, shaharda esa 
konsullarning huquqi ma’lum bir normalar bilan cheklangan. 
Imperiya davrida senat o‘z mustaqilligini yo‘qotdi, lekin uning 
tashqi hashamati kuchaydi. Senat imperator irodasiga qullar-
cha bo‘ysundi. Imperator senator unvonini merosiy qilib, ular-
ning sonini 600 taga tushirdi. So‘nggi imperiya davrida konsul-
lik, pretor, edil lavozimlari faxrli unvonga aylandi.