Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

 va 
Eskvilinni egalladilar. Mil.avv. VII – VI asrlarda 285 gektar yerni 
egallagan Palatin, Seliy
, Eskvilin tepaliklaridan tashqari boshqa 
Kvirinal va Viminal tepaliklari ham qo‘shib olindi. Bu tepaliklar 
va Palatin o‘rtasidagi bo‘shliq shahar markaziga aylandi. Shu 
yerda uzoq yuz yilliklar davomida Rim davlat hayoti to‘plangan 
bosh maydon – Forum Romanum paydo bo‘ldi.
«To‘rt kvartalli» shaharning paydo bo‘lishida etrusklarning 
roli katta edi. Ular shaharga Roma (Rim) nomini bergan bo‘lish-
lari mumkin. So‘nggi Rim tarixchilarining aytishicha, Rimning 
eng birinchi podsholaridan biri Serviy Tulliyning kelib chiqishi 
etrusklardan bo‘lib, Serviy Tulliy davrida shahar yanada ken-
gaydi. Kapitoliy va Aventin tepaliklari qo‘shib olinib, mustah-
kam devorlar bilan o‘rab olingan. Endilikda Rim eng qudratli 

---

469
lotin shahriga aylandi va tezda Latsiy viloyatida Al’ba Longadan 
yetakchilikni tortib oldi.
Ilk Rim jamiyatining asosi urug‘(gent) edi. Urug‘ a’zolari 
umumiy mulkka ega bo‘lib, diniy marosimlarni birgalikda ba-
jarar edilar. Bu qadimgi urug‘ jamoa tuzilmasining izlari Rim 
ismlarida ko‘rinadi. Rim ismlari uch qismdan iborat bo‘lgan: 
birinchi qism – shaxsiy ism, ikkinchi qism – urug‘ning nomi 
va uchinchi qism – urug‘ shoxchasi yoki shu odamga tegish-
li laqab. Misol uchun, Gay (shaxsiy nom), Yuliy (urug‘ nomi), 
Sezar (urug‘ shoxchasiga tegishli laqab). Bu keyinchalik 
merosiy bo‘lib o‘tgan. Vaqt o‘tishi bilan urug‘chilik aloqalari 
zaifla shib, oilaviy aloqalar kuchaydi. Bu aloqalar nafaqat oila 
a’zolarini, balki xonaki qullarni ham qamrab oldi. 
Patriarxal oila tepasida barcha oila a’zolarining hayoti va 
o‘limi ustidan cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lgan «pater fa-
milius» (oila otasi) turar edi. Rim oilasi ajdodlarning an’ana va 
urf-odatlarini saqlovchisi
 edi. Oila juda mustahkam edi. Far-
zand ko‘rmaslik ham oilani buza olmagan. Farzandsiz oila qa-
rindoshlarining bolalarini asrandi o‘g‘il-qiz qilib olganlar. Rimda 
er-xotinning ajralishi oson bo‘lsa-da, er-xotinlar ajralmaganlar. 
Er oila boshlig‘i, xo‘jayini edi. Oila a’zolari biror-bir ayb qilib 
qo‘ysa, ota oila sudini amalga oshirar, hatto o‘g‘lini qatl qilishi 
yoki sotib yuborishi mumkin edi. Ayollar oilada izzat-hurmatda 
bo‘lib, ular erlarining yordamchilari edi. Erga chiqqan rimlik 
ayol matrona deb atalgan. Matronalar erlari bilan mehmon-
ga borar, uydagi ziyofatlarda ishtirok etar edilar. Farzandlari 
ham ularni hurmat qilganlar. Oilada bir xizmatkor bo‘lsa, ona 
uy ishlari bilan shug‘ullanmagan. Uning faxrli ishi ip yigirish 
bo‘lgan. Zodagon matronalarga yuqori darajada hurmat ko‘rsa-
tilgan. Erkaklar ularga yo‘l berganlar. Matronalarning dafn ma-
rosimlari ham hashamatli bo‘lgan. Ular erlari ustidan hukm 
surishni yaxshi ko‘rib, oila or-nomusini saqlashni o‘z burchlari 
deb bilganlar. Ular erlariga buyruq va maslahat berishni xush 
ko‘rganlar. (Mil.avv. I asrda Yuliy Sezarga qarshi fitnada ayol-
lar erlari bilan birga qatnashganlari tarixda ma’lum). Farzand 
o‘g‘il-qizlar ham ota-onaning so‘zini ikki qilmas, oila g‘ururini 
saqlashga bir umr harakat qilganlar.
Podsholik davrida qullar hali ham kam sonli bo‘lgan. O‘sha
vaqtda Rimning to‘la huquqli fuqarolari «Populus Romanus» (Rim 
xalqi) shahardagi uch etnik unsur – lotin, sabin va etrusklarni aks 
ettirgan uch trib (qabila)ga bo‘lingan. 

---

470
O‘n kuriya bir trib (qabila)ni tashkil qilgan. Har bir trib o‘n 
kuriyani, har bir kuriya esa o‘n urug‘ni o‘z ichiga olgan edi. 
Shunday qilib, Rim tarixchilarining ma’lumotiga ko‘ra, Rimning 
erkin aholisi dastlab 300 urug‘dan iborat bo‘lgan. Podshoning 
chaqirig‘iga ko‘ra, ular kurial yig‘inlari – komisiyalariga to‘planar 
edilar. Saylov kuriyalar bo‘yicha o‘tkazilgan. Kuriya yig‘inlarida 
urushlar, tinchlik, diniy e’tiqodga oid qarorlar qabul qilingan. 
Boshqa lotin shaharlari kabi Rimda ham jamoalar tepasi-
da kuriya komisiyalarida
 (xalq yig‘ini) saylanadigan podsho tu-
rar edi. Podsho oldida uning hokimiyati ramzi bo‘lgan, bolta 
ko‘targan 12 liktorlar borgan. Davlatni podsho bilan dastlab 
100, keyinchalik 300 a’zodan iborat bo‘lgan oqsoqollar ken-
gashi – senat (senatus – senex so‘zidan keksa) boshqargan. 
Senat komisiyalar qabul qilgan barcha qarorlarni tasdiqlagan. 
Podsho vafot etgan taqdirda, senat yangi podsho saylaguncha 
o‘z ichidan har besh kunda bir kishini vaqtinchalik podsho («in-
terreks»)ni tayinlagan. Bu odat keyingi vaqtlarda ham saqlanib 
qoldi. Rimda oliy mansabdor shaxs – konsul vafot etganda ham 
bu odat qo‘llanilgan.
Podsho oliy harbiy boshliq, kohin va sudya bo‘lib, zaruri-
yat bo‘lganda bir qancha yordamchilar – kvestorlarga tayan-
gan. Kvestorlar odam o‘ldirish ishlari bo‘yicha sudni amalga 
oshirganlar. Podsho mutlaq hukmdor bo‘lmasa-da, etrusklar 
davrida uning hokimiyati juda kuchli bo‘lib, Rim oilasi («pa-
ter familius») hokimiyatini eslatar edi. U umrbod saylab qo‘yil-
gan. Podsho qonunlarni qo‘llash huquqiga ega bo‘lib, lekin uni 
o‘zgartira olmas edi.
Romul davridan Rim podshosi (rex) shaharning sudyasi, bosh 
kohini va lashkarboshisi bo‘lgan. Rim etrusk davlat hokimiya-
ti ramz va belgilarini o‘zlashtirib oldi. Rim podshosi oltin toj, 
tilla iplar bilan tikilgan qizil rangli hashamatli kiyim, baland 
poshnali qizil etik kiyib, qo‘lida burgut tasvirli podsholik asosi-
ni ushlagan. Podshoga qo‘llarida qamchi va bolta ushlagan tan 
soqchilar hamrohlik qilar edilar. Ular podshoning buyrug‘i bilan 
aybdor fuqaroni o‘lim jazosiga tortish yoki tan jazosi berishga 
doimo tayyor turganlar. Podsho fil suyagidan yasalgan taxtda 
o‘tirib, sud ishini amalga oshirgan. Podsho hokimiyati imperiya 
(oliy) deb atalar edi. Podsho o‘z vorisini tayinlash huquqidan 
mahrum edi. Yangi podshoni xalq saylagan. 
Urug‘ tashkilotlari a’zolari Rim xalqi (Romanus populus)ni 
tashkil qildi. Boshda
 ko‘chib kelganlar hisobidan to‘ldiriladigan 

---

471
Rim fuqarolik jamoasi kuriyalar (Rimda o‘n urug‘ bir kuriyaga 
birlashtirilgan) bo‘yicha taqsimlangan edi. Ank Martsiy davri-
da jamoa yer (ager publicus) zaxiralari tugadi. Chetdan ko‘chib 
keladiganlar endilikda jamoaga qabul qilinmadi va Rimda yopiq 
jamoa hosil bo‘ldi. Natijada qadimgi Rimning ikki sinfiy toi-
falari – patritsiylar va plebeylar shakllandi. Imtiyozli patritsi-
ylar (patricius – «zodagon otaning o‘g‘li») jamoa yer jamg‘arma-
sidan foydalanish, kuriya komisiyalarida
 (comitca – lotin tilida 
yig‘ilish) ishtirok etish huquqiga ega edilar. Ko‘p sonli plebey-
lar (plebs – lotin tilida omma) esa, o‘z urug‘larini saqlab qolib, 
Rim urug‘chilik tashkilotidan tashqarida bo‘lib, hech qanday 
huquqlarga ega emas edi. Shu sababli, patritsiy va plebeylar 
o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar yuz yillab davom etdi.
Ijtimoiy tabaqalanish jarayonida bir qism plebey boyib 
ketdi. Kambag‘allashib qolgan plebeylar, xonavayron bo‘lgan 
fuqarolar hamda ozod qo‘yilgan qullar qudratli patritsiylar 
homiyligi (patron)ga o‘tib, ularga kliyent (clients – «qaram 
kishilar») bo‘ldilar. Kliyent o‘z patroni – urug‘ining a’zosi 
bo‘lib, unga bo‘ysunar edi. So‘nggi Rim podsholari o‘z shax-
siy hokimiyatini mustahkamlashga qaratilgan siyosat olib 
bordilar. Ular patritsiylarga qarshi kurashda plebeylardan 
siyosiy qurol sifatida foydalandilar. Podsho Serviy Tulliyning 
islohotlari Rim jamiyatini urug‘ jamoasidan davlatga o‘tishi-
da muhim o‘rin tutdi. U harbiy islohot va unga bog‘liq senz 
(mulk) islohotlarini o‘tkazdi.
Bu o‘zgarishlar natijasida kuriyalar bo‘yicha yig‘inlarni ik-
kinchi darajali qilib qo‘ygan senturiy komisiyalari yetakchi 
o‘ringa chiqib oldi. Podsholik davri so‘nggida mulkchilikning 
antik shakli bilan Rim polisi yoki civitas
 – fuqarolik jamoasi-
ni shakllanishi tugadi. Serviy Tulliy o‘tkazgan siyosiy islohot-
lar bu qarama-qarshiliklarni ma’lum darajada yumshatdi. 
Serviy Tulliy islohoti urug‘chilik tuzumi asoslarini yemirdi.
Podsho Serviy Tulliy (mil.avv. 578–534-yillar) Rimning bar-
cha erkak aholisini (patritsiy va plebeylarni) olti mulkiy toifa-
ga bo‘ldi: 100 000 mis assga teng mulkka ega bo‘lgan I toifa; 
75 000 assga teng mulkka ega bo‘lgan II toifa; 50 000 assga 
teng mulkka ega bo‘lgan III toifa; 25 000 assga teng mulkka 
ega bo‘lgan IV toifa; 11 500 ass qiymatli mulkka ega bo‘lgan V 
toifa, VI toifa butun boyligi faqat bolalari bo‘lgan barcha kam-
bag‘allar proletariy (latincha proles – «avlod»)larni tashkil etdi. 

---

472
Har bir toifa Rim qo‘shini tarkibiga belgilangan miqdorda 
senturiy (yuzlik qo‘shin) berishi shart edi: I toifa – og‘ir qurol-
langan piyodalar 80 senturiy, suvoriylar 18 senturiy, jami 98 
senturiy; II toifa – 22 senturiy; III toifa – 20 senturiy; IV toifa 
– 22 senturiy; V toifa – 30 senturiy yengil qurollangan piyo-
dalarni; VI toifa – 1 senturiy, jami olti toifa 193 senturiy (yuzlik) 
berishi shart edi.
Xaql yig‘inida har bir senturiy bir ovozga ega edi. Ko‘pchilik 
senturiy ovozi bilan qaror qabul qilingan. Senz fuqarolarning 
huquq va burchlari uyg‘unligini ta’minlashi lozim edi. Rimlik 
fuqaro qanchalik darajada boy va zodagon bo‘lsa, shuncha da-
rajada umum foydasiga mablag‘ sarflashga majbur edi. Serviy 
Tulliy xalq yig‘inining yangi ko‘rinishi senturiy komisiyalarini 
joriy qildi. Ularda patritsiylar bilan plebeylar ham qatnashdi-
lar. Senturiylarda odamlarning soni bir necha o‘ndan (1 toifa) 
bir necha yuzgacha (proletar senturiylari) tebransa-da, har bir 
senturiy ovoz berishda faqat bir ovozga ega edi. I mulk senzi 
toifasi 193 ovozdan 98 ovozga egalik qilar edi. Shundan xulosa 
qilgan holda, senturiy komisiyalarida
 hal qiluvchi ovozga mulk-
dor fuqarolar egalik qildilar.
Mulkiy senzdan tashqari, yosh senzi ham belgilandi: 
yoshlarning senturiylari (17 yoshdan 46 yoshgacha) harbiy 
dala xizmatini o‘tadilar, keksalarning senturiylari (46 yoshdan 
katta) garnizonlarda xizmat qilar edilar. Rim qo‘shini podsho 
qo‘mondonligi ostidagi 4 legiondan tashkil topgan edi. Serviy 
Tulliy yana ma’muriy-hududiy islohot o‘tkazdi. Rim davlati 
hududi 21 okrugga (mil.avv. 241-yildan ularning soni 35 taga 
yetdi) bo‘lindi. Bu okruglar trib
 deb (ulardan 4 tasi shahar, qol-
gan 17 tasi qishloq tribi) ataldi.
Senturiy komisiyalari ixtiyoriga kuriya komisiyalarining 
muhim vakolatlari – qonunlarni qabul qilish, mansabdor 
shaxslarni saylash, urush e’lon qilish va tinchlik bitimi tuzish 
kabilari o‘tdi. Serviy Tulliy islohoti demokratik ruhda bo‘lib, u 
zodagon bo‘lmagan, qobiliyatli oddiy fuqaroga o‘zini mehnati 
va samarali faoliyati bilan yanada yuqoriroq mulk senziga 
o‘tish imkoniyatini berar edi. Bu islohot oqsuyak urug‘ zoda-
gonlarining ta’sirini zaiflashtirdi. Serviy Tulliy ibtidoiy jamoa 
munosabatlarini zaiflashtirdi. Rim shahrini lotin shaharlari 
ittifoqidagi mavqeyini mustahkamladi, patritsiy va Plebeylar-
ni bir-biriga yaqinlashtirdi. Islohot davlat hokimiyatining ilk 

---

473
asoslarini mustahkamladi. Serviy Tulluyning islohotlarini 
oddiy aholi qo‘llab-quvvatladi. Lekin bu islohot senator «ota-
lar»ning qahr-g‘azabiga sabab bo‘ldi. Ular fitna uyushtirib, 
islohotchi podshoni o‘ldirdilar. Uning kuyovi va davomchisi 
Tarkviniy Mag‘rur islohotchi podsho Serviy Tulliyning siyo-
satini davom ettirdi. U hunarmandchilik, savdo va qurilishni 
rivojlantirishga harakat qildi. Senatni past mavqedagi urug‘ 
vakillari bilan to‘ldirdi. Amaldagi hokimiyat eski patritsiy 
urug‘lari qo‘lida saqlanib qoldi. Chunki ular yerning eng ko‘p 
miqdoriga ega bo‘lib, birinchi tabaqani tashkil etib, senturiy 
komisiyalarida ko‘pchilik (98)ni tashkil qildi.
Qadimgi Rim jamiyati dehqonlar va cho‘ponlar jamiyati 
edi. Rimliklar etrusklardan yerga ishlov berishning samarali 
usullari va uzumchilikni o‘zlashtirib oldilar. Etrusklarning 
tajribasidan foydalanib, rimliklar forum atrofida eng katta 
yer osti kanalini qurdilar. Ular yana etrusklardan marka-
ziy zalga ega, tomida tuynugi bo‘lgan uyning maxsus shakli 
atriyni o‘zlashtirib oldilar. Etrusklarning Rimda hukmronligi 
davrida mahalliy hunarmandchilik va savdo aloqalari rivoj-
landi. Savdoning rivojlanishi uchun shaharning geografik
jihatdan qulay joylashganligi, serqatnov suv yo‘li bilan Tibr 
daryosining o‘rta oqimida
joylashganligi muhim ahamiyat 
kasb etdi. Bir necha asrlar davomida rimliklar savdo aloqa-
larini pul o‘rnida hayvon (pekus)ni ayirboshlash yordamida 
amalga oshirdilar. Qadimda asosan ho‘kiz, qo‘y va mis metali 
ayirboshlashning asosiy mahsulotlari edi. Dastlab Rim savdo 
aloqalarini Janubiy Italiyadagi yunon shaharlari bilan olib 
bordi. Podsholik davrining oxirida esa, Attika va Karfagen 
bilan savdo aloqalarini o‘rnatdi. Eng birinchi savdo shart-
nomasi Karfagen bilan tuzildi. Savdo va hunarmandchilik 
bilan birinchi navbatda, plebeylar shug‘ullandilar. Bu soha 
bo‘yicha Rimdagi Kapitoliy va Palatin o‘rtasida etrusk kvar-
tali «Vikus tuskuss» muhim rol o‘ynadi.
Dastlabki Rim dini animistik ko‘rinishda bo‘lib, unda to-
temizmning bir qancha qoldiqlari saqlanib qolgan edi. Bunga 
misol qilib, Rim shahrining asoschilari Romul va Remni em-
izgan ona bo‘ri afsonasini aytish mumkin. Podsholik davrida 
Rim yovuzlik va ezgulik ruhlari bilan to‘la edi. Ularni sehr-
garlik, qurbonlik va duo-afsunlar o‘qish bilan yumshatish 
mumkin edi. Rimliklar asosan qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ul-

---

474
langanliklari uchun, tabiat hodisalari va dehqon hamda 
cho‘ponning barcha ishlariga homiylik qiladigan ko‘pgina 
xudolarga sig‘inar edilar.
Vervaktor, Vedator va Obarator deb atalgan uch xudo qo‘riq 
yerni haydashda odamlarga yordam ko‘rsatgan. Yerlarni o‘g‘it-
lashda xudo Saterkuliniyga
 qurbonlik keltirilgan. Ekin ekish-
da Saturin va Semonga, ilk maysalar chiqqanda ma’buda Siga, 
g‘alla unib chiqqanda ma’buda Segitiyaga murojaat qilar edilar. 
Begona o‘tlardan ekinlarni Runsinator, g‘allani chirishidan esa 
Robig himoya qilgan. Boshoqning yetilishi xudo Laturnaning, 
gullashi ma’buda Floraning vazifasi, o‘rimni xudo Messis bosh-
qargan. Uy-joyni Lara va Penat, eshiklarni Yanus, uy o‘chog‘ini 
ma’buda Vesta himoya qilgan. Har bir oila o‘zining homiy xu-
dosiga ega edi.
Rim e’tiqodi, eng avvalo, barcha diniy urf-odatlarga qat’iy ri-
oya qilish edi. Shu sababli, ko‘p sonli kohinlar mavjud bo‘lib, 
ular barcha xudolarning nomlari va vazifalarini yaxshi bilar 
edilar. Kohinlar duolarning rasmiy tasdiqlangan to‘plamlarini 
tuzar edilar. Ular kalendarni ham joriy qildilar. Qaysi kunda 
qaysi diniy marosimlarni bajarishni, baxtli va baxtsiz kunni 
aniqlaydigan kohinlar avgurlar deb atalgan. Avgurlarning max-
sus kollegiyasi mavjud bo‘lgan. Kohin-folbin garuspiklar qur-
bonlik hayvonlarining ichki a’zolariga qarab fol ochardilar. Ko-
hinlar Rimda saylab qo‘yiladigan mansabdor shaxslar bo‘lib, 
lekin alohida toifa emas edilar.