Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

3. Mil.avv. VI–III asrlarda Rim jamiyatining toifaviy-sin-
fiy tuzilishi. Mil.avv. VI–IV asrlarda Rimning ijtimoiy tuzil-
masi murakkab va tushunarsiz edi. Rim jamiyatida patritsiy-
lar, klientlar, plebeylar va qullar sinfiy-toifaviy guruh sifatida 
chiqdilar. Bu guruhlarning har biri jamiyat va ishlab chiqa-
rishda o‘z huquq-majburiyatlari bilan alohida o‘rinni egalladi-
lar. Pater – ota ko‘p sonli oilaning, unga kiradigan boshqa qa-
ram kishilar va qullarning xo‘jayini edi. Qadimgi Rimda otalar 
deb yana oliy boshqaruv organi – senat a’zolarini ham aytar 
edilar. Patritsiylar ilk Rimning imtiyozli hukmron sinfi – toifasi 
edilar. Ular barcha fuqarolik huquqlaridan foydalanar edilar. 
Kuriya komisiyalarida ovoz berib, senat a’zoligiga saylanganlar. 
Og‘ir qurollangan piyoda qo‘shinda, imtiyozli otliq qo‘shinlarda 
xizmat qilar edilar. Har bir patritsiy katta oila jamoasi – ko‘p 
sonli familiya (familias)ning boshlig‘i bo‘lib, bu jamoani ta’min-
lash uchun jamoa yer jamg‘armasidan katta ulushlarni olish va 
foydalanish huquqiga ega edi. 
Mil.avv. IV asr o‘rtalarigacha asosiy magistrat lavozimlari 
patritsiylar bilan to‘ldirilar edi. Patritsiylar uzoq ibtidoiy jamoa 
davri, urug‘chilik jamoalariga borib taqaladigan urug‘ guruhlari 
(gentes)ga bo‘lingan edilar. Yer egalarining imtiyozli hukmron 
sinf qatlami bo‘lgan holda urug‘chilik aloqalari muhim o‘rin 
egallagan bu tuzilmada Rim patritsiylari jamiyatning konser-
vativ unsurlari edilar. Ular yangi ijtimoiy-iqtisodiy munosabat-

---

488
lar, xususiy mulkchilik, qulchilik taraqqiyotiga to‘siq edilar. Ilk 
Rimning asosiy sinf – toifalaridan biri plebeylar edi. Plebeylar-
ning bir qismi qaram klientlar sifatida patritsiy urug‘lariga qa-
bul qilingan. Lekin plebeyning ko‘pchiligi tub joy fuqarosi – pat-
ritsiylar ijtimoiy tashkilotidan tashqarida bo‘lib, huquqiy jihat-
dan erkin bo‘lsalar-da, fuqarolik huquqlaridan mahrum edilar. 
Plebeylarning asosiy qismi o‘zining avvalgi vatani va Rimdan 
tashqarida bo‘lgan urug‘ tashkiloti bilan aloqasini uzgan kel-
gindi kishilar edi. 
Plebeylar kichik yer maydonlarida dehqonchilik qilib, savdo -
hunarmandchilik bilan shug‘ullanar edilar. Ularning ko‘pchiligi 
asosan Rim atrofidagi qishloqlarda yashab, o‘z jamoa tashkilot-
lari, o‘zaro yordam tizimiga ega edilar. Plebeylar Rim jamiyati-
ning shakllanayotgan jamoa – dehqon tarkibining asosiy qismini 
tashkil qilar edilar. Plebeylar orasida tez orada ijtimoiy tabaqa-
lanish yuz berib, boy qatlam ajralib chiqdi. Plebeylarning asosiy 
ommasi yer olish va qarzi uchun qullikni bekor qilinishini talab 
qilgan bo‘lsalar, o‘ziga to‘q va boy plebeylar birinchi navbatda, 
patritsiylar bilan siyosiy teng huquqlik uchun kurashdilar. 
Serviy Tulliy islohotlari natijasida plebeylar Rim ko‘ngillilari 
tarkibiga kiritildi. Lekin qo‘shindagi barcha boshliq lavozimlari 
patritsiylar qo‘lida edi. Bundan tashqari, patritsiylar ozod etil-
gan harbiy soliq (tribut)ni plebeylar to‘lar edilar. Bu davrda Rim 
shahrining o‘zida plebeylar va patritsiylar o‘rtasida yer uchun 
keskin kurash boshlandi. To‘xtovsiz urushlar natijasida xona-
vayron bo‘lgan, qarzlarga botib qolgan Rim plebey bosib olin-
gan yerlarni taqsimlashda o‘z hissasini talab qildi. Shuningdek, 
patritsiylarning zo‘ravonligidan qonuniy himoya va o‘z siyosiy 
huquqlarini kengaytirishni talab qilib chiqdilar. Bu kurash mil.
avv. 494-yilda o‘ta keskinlashdi. Og‘ir qarz majburiyatlari, qarz 
beruvchining zulmi plebeylarni ekvlar bilan urushda ishtirok 
etishdan bosh tortishlariga olib keldi. Ijtimoiy adolatsizlikka 
qarshi norozilik belgisi sifatida mil.avv. 494-yilda Rimdan 4,5 
km shimoldagi «Muqaddas tog‘»ga chiqib ketishga (sesessiya) 
majbur bo‘ldilar.
Sesessiya va harbiy xavf patritsiylarni yon berishga majbur 
qildi. Natijada plebey yig‘inlarida har yili ikki yoki to‘rt xalq tri-
buni saylash huquqi olindi. Keyinchalik xalq tribunlari soni 
o‘ntaga yetdi. Tribunlar mansabdor shaxslar bo‘lmay, plebs 
vakillari sifatida chiqib, uning manfaatlari himoyachisi bo‘ldi-
lar. Xalq tribunlari shahar hokimiyatining faoliyatiga aralash-

---

489
ishlari, mansabdor shaxslar va senatning qarorlarini bajari-
lishini to‘xtatishlari mumkin edi. Komisiyalarda qabul qilingan 
qarorlarga plebeylar veto (taqiq) qo‘ysa, bu qaror yana ovozga 
qo‘yilishi mumkin emas edi. Tribunlarning o‘zlari hali faqat ple-
beylar uchun majburiy bo‘lgan qarorlar qabul qilishlari mum-
kin edi. Tribunlar faqat plebeylar orasidan saylanib, daxlsizlik
 
huquqidan foydalanar edilar. Xalq tribuniga qo‘l ko‘targan kishi 
qonundan tashqari deb e’lon qilinar edi. Bunday jinoyat qilgan 
kishini har kim jazosiz o‘ldirishi mumkin edi. 
Yarim asr o‘tgach, mil.avv. V asr o‘rtalarida plebeylar tazyiqi 
ostida patritsiylardan tuzilgan detsemverlar
 («o‘n erkak») komi-
siyasi mavjud qonunlarni kodifikatsiya qildi. Komisiya mis tax-
tachalarga yozilgan XII jadval qonunlarini Rim forumi, bozorlar 
va Rim koloniyalariga osib qo‘ydi. XII jadval qonunlari birinchi 
va yagona Rim huquqi kodeksi edi. XII jadval qonunlari Rim-
da ijtimoiy munosabatlarni klassik quldorlik jamiyatiga o‘tish 
davrini aks ettirdi.
Plebeylarning siyosiy tenglik uchun kurashi davom etdi. Mil.
avv. 447-yildan 2 konsul bilan birgalikda senat qaroriga ko‘ra 
3 tadan 8 tagacha konsul hokimiyati vakolati bilan tribunlar 
saylana boshlandi. Plebeylarga mil.avv. 445-yildagina tribun 
Kanuley
qonuni asosida patritsiylar bilan nikohdan o‘tishga 
ruxsat berildi. Yangi senzor mansabi joriy qilinib, ularning vazi-
fasi fuqarolarning mulk senzi majburiyatini bajarishini nazorat 
qilish, keyinchalik senatorlar ro‘yxatini tuzish edi. Senzor huk-
mi bekor qilinmas edi. U qat’iy edi. Bundan tashqari, ular daro-
mad-xarajatlar to‘lovini nazorat qilar, katta jamoa ishlarini 
tashkil qilar edilar.
Mil.avv. 367-yilda konsul Sekst Lateran 3 ta muhim qonun-
ning qabul qilinishiga erishdi. Birinchi qonun: qarz foizlarini tar-
tibga soldi. Ikkinchi qonun barcha Rim fuqarolari – patritsiylar 
va plebeylarga jamoa yerlaridan foydalanishning teng huquqini 
berdi. Uchinchi qonunga ko‘ra, konsullik lavozimini plebeylar 
ham egallashi mumkin edi. Keyinchalik ikki konsuldan biri ple-
beylardan saylanishi odat tusiga kirdi. Bir vaqtning o‘zida kon-
sullardan sud ishlari yangi mansabdor shaxs – pretorlarga olib 
berildi. Pretorlar konsullar kabi senturiy komisiyalarida sayla-
nar edi. Mil.avv. 356-yil ilk bor plebeylardan diktator saylandi. 
Besh yildan so‘ng birinchi plebey senzor, mil.avv. 332-yildan 
senzorlardan biri muntazam plebey vakillaridan saylanadigan 
bo‘ldi. Shundan yana o‘ttiz yil o‘tgach, plebeylardan Rimning 

---

490
oliy kohini – pontifik
 saylanadigan bo‘ldi. Plebeylarning patrit-
siylarga qarshi to‘laqonli teng huquq uchun so‘nggi kurashi 
mil.avv. 287-yilgi Gortenziy qonunining qabul qilinishi bilan 
yakunlandi. Shu davrdan plebey yig‘inlarining qarorlari Rimn-
ing barcha fuqarolari uchun senatning tasdig‘isiz majburiy 
qonunga aylandi. 
Rimda patritsiy va plebeylarning ikki yuz yillik ijtimoiy- 
si yosiy ziddiyatlari mil.avv. III asr so‘ngida nihoyasiga yetdi. Mil.
avv. IV asr oxirida eng boy yangi patritsiy va plebey zodagonlari-
dan iborat yangi nobillar qatlami vujudga keldi. Rim patritsiy 
va plebeylar ichidan o‘z boyligi siyosiy-iqtisodiy jihatdan kat-
ta mavqega ega bo‘lgan davlat boshqaruvini monopoliya qilib 
olgan uncha katta bo‘lmagan guruh nobillar edi. Nobillarning 
iqtisodiy tayanchi katta yer egaligi, ko‘p sonli kliyentlar, jum-
ladan, o‘nlab provinsiya shaharlari edi. Nobillar yirik yer-mulk-
ka egalik qiladigan va davlatni boshqaruvchi oliy toifaga aylan-
di. Nobillar hokimiyatining amaldagi tayanchi senat bo‘lib, u 
yerda patritsiy urug‘lari bilan bir qatorda Litsiniy va Liviy kabi 
boy plebey urug‘lari ham muhim rol o‘ynadi.
Nobillar senatorlar toifasining oliy guruhi bo‘lib, yirik va o‘rta 
quldor yer egalari, savdogar va moliyachilardan tashkil topgan 
suvoriylar toifasi bilan birga, hukmron qatlam tarkibini tashkil 
qildi. Qolgan fuqarolar – kichik mulkdorlar, erkin dehqonlar, 
hunarmandlar va savdogarlardan tashkil topgan plebeyni tash-
kil etdi. Imtiyozli toifalar va plebeyga qarama-qarshi, hech qan-
day huquqqa ega bo‘lmagan ko‘p sonli qullar qatlami turar edi. 
Kliyent fuqarolik huquqiy qobilyatga ega bo‘lmay, uning uchun 
barcha bitimlarni patron tuzgan. 
Ilk Rim jamiyatida kambag‘al va siyosiy huquqsiz kishilar-
ning ko‘p sonli qatlami – kliyentlarni tashkil qildi. Ozod qo‘yil-
gan qullar yoki Rimga ko‘chib kelgan boshqa urug‘ vakillari 
patritsiylardan himoya va homiylik qidirishga majbur bo‘lib, 
ularga kliyent bo‘lishlari mumkin edi. Kliyentlar patritsiylar-
ning urug‘iga qaram a’zo sifatida kirib, o‘z homiylari urug‘i
 no-
mini oldilar. Ularga patron yerlarida ishlash vazifasi, patronni 
yurishda, shaharga chiqishida hamrohlik qilish majburiyatlari 
yuklandi. Agar patron urushda asir tushib qolsa, kliyent tovon 
to‘lab uni qutqarib olishi shart edi. Kliyent vasiyat qoldirma-
gan bo‘lsa, o‘limidan so‘ng uning mulki patronga meros qolar 
edi. Agarda kliyent patronga bo‘ysunmasa, sud orqali u qul-

---

491
ga aylantirilishi mumkin edi. O‘z navbatida, patron kliyentni 
boshqalarni tazyiqidan himoya qilishga majbur bo‘lib, sudda 
uning manfaatlarini himoya qilar edi. Mil.avv. III asrga borib 
yangi ijtimoiy munosabatlar rivojlanishi bilan kliyentlarning 
katta qismi o‘z patronlaridan ozod bo‘lib, davlatdan yer oldilar 
va erkin dehqonlarga aylandilar. So‘nggi Rim imperiyasi davri-
da kuchli senator – patrisiylarni patronatiga kichik yer egalari, 
hatto qishloqlar, jamoalar va shaharlar o‘ta boshladi. Kichik yer 
egalari patronga o‘z yerlarini berib, uni prekariy sifatida qay-
tarib olib, amaldorlar, sudxo‘rlar va sudyalar zo‘ravonligidan 
o‘zlarini himoya qildilar. 
Mil.avv. V asrgacha qulchilik xonaki (patriarxal) shaklda edi. 
Mil.avv. V asrdan qul mehnati xo‘jalikning turli sohalariga kirib 
bordi. Rimda qarzi uchun qul qilish mil.avv. 326-yildagi qonun 
bilan bekor qilindi. Natijada, qullar qatlami asosan urushlar-
da olingan asirlar hisobidan to‘ldirila boshlandi. Qulga buyum
sifatida qaralmadi. Inson shaxsi huquqlari kam darajada bo‘lsa-
da, saqlanib qoldi. Bu davrda erkin kishi va qullar o‘rtasidagi 
farq unchalik keskin emas edi. 
Qonunlarda mulk huquqi kuchli himoya qilingan edi. Mulk-
ka daxl
qilish og‘ir jinoyat hisoblanib, qiynoq bilan o‘lim jazosi 
berilar edi. Qullar uchun jazo erkin tug‘ilganlarga nisbatan 
og‘ir edi. O‘g‘rilik qilgan erkin fuqaro kaltaklanar edi, qullar esa 
savalanganidan so‘ng qoyadan tashlanar edi. Sudxo‘r qarzdorni 
qul qilish bilan cheklanmay, balki uning hayotiga egalik qilishi 
ham mumkin edi. 
Rimning istilochilik urushlari lotin shaharlari bilan ziddiyat-
ni keltirib chiqardi. Lotin shaharlari Rimga qarshi qo‘zg‘olon 
ko‘tardilar. Ular senatning yarmi lotinlardan va bir konsul ham 
lotinlardan bo‘lishini talab qildilar. Natijada mil.avv. 340-yildan 
388-yilgacha davom etgan lotin urushi kelib chiqdi. Urush 
Rimning g‘alabasi bilan tugadi. Lotin ittifoqi tugatildi. Rimga 
yaqin shaharlar uning tarkibiga qo‘shildi va rimliklar bilan teng 
huquqqa ega bo‘ldilar. Boshqa lotin
jamoalari rimliklar bilan 
fuqarolik huquqida tenglashtirildilar. Ulardan ba’zilari savdo 
qilish va mulkka ega bo‘lish huquqi – jus kommersicu, ba’zi-
lari Rim fuqarolari bilan nikoh tuzish huquqi –
 jus connubii ni 
oldilar. Ammo ularga xalq yig‘inida ovoz berish huquqi beril-
madi. Bundan tashqari, eskidan bo‘lgan qoida – Rimga ko‘chib 
o‘tgan va senzdan o‘tgan lotinlar Rim fuqarolari bo‘lar edilar. 
Bu ko‘chib o‘tish huquqi – jus migrationis edi. Faqat Tibur va 

---

492
Preneste lotin shaharlari Rim ittifoqchilari bo‘lib qoldilar. Shu 
tarzda lotin fuqaroligining boshlanishiga asos qo‘yildi.