Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

 va Populoniyadan qazib olingan 
temir Kampaniya va etrusk shaharlariga yetkazib berilar edi. 
Mil.avv. IV–III asrlarda Rim shahrida obodonchilik, qurilish 
ishlari avj oldi. Senzor konsul lavozimlarini egallagan, mil.avv. 
292-yilda diktator bo‘lgan Appiy Klavdiy davrida senat ilga-
rigi xarajatlarda o‘ta tejamkorlik siyosatidan voz kechdi. Kat-
ta xarajat talab qilgan qimmat, lekin foydali inshootlar qurildi: 
Italiyaning turli hududlarida a’lo yo‘llar, jumladan, mashhur 

---

493
Appiy yo‘li, Rimdagi suv quvuri qurildi. Botqoq yerlar quritilib, 
ekinzorlarga aylantirildi. Appiy Klavdiy yurisprudensiyani ham 
rivojlantirishga shart-sharoit yaratdi. 
Italiyaning ko‘pgina hududlari xo‘jaligining yetakchi soha-
si dehqonchilik edi. Etruriyada unumdor tuproq, yumshoq 
iqlim, yuqori agronomiya madaniyati va agrotexnika taraqqiyoti 
yuqori hosil olishni ta’minlar edi. Bu yerda bug‘doy, arpa, tariq, 
polba; Kampaniya va Janubiy Italiyada uzumchilik, zaytun da-
raxti keng tarqalgan edi. Etruriya g‘allasi Rim va lotin shaharla-
rini, Buyuk Yunonistondan keltirilgan zaytun yog‘i Latsiya va 
Etruriyani ta’minlar edi. 
Mil.avv. VI–III asrlarda jamoa yer egaligining yemirilishi bi-
lan birga, yerga xususiy mulkchilik kuchaydi. Urug‘ning yerlari 
kichik ulushlarga bo‘linib, yer ishlov berish uchun qarindosh-
lar, kliyent va qullarga berilgan. Plebeylar xususiy mulk sifa-
tida o‘zlariga tegishli yer maydoniga ishlov berar edilar (ular 
davlatdan 2 yugerdan 0,5 gektargacha yer olganlar). Xususiy 
va jamoa yerlaridan tashqari, davlat yer jamg‘armasi (ager pub-
likis) mavjud edi. Rim fuqarosi davlat yerini katta bo‘lmagan 
ijara to‘lovi bilan okkupatsiya (lotincha egallash) qilish huquqi-
ga ega edi. Patritsiylar bu huquqdan unumli foydalandilar. Ple-
beylar ham yuz yillik kurashlar natijasida «ager publikis»dan 
foydalanish huquqiga ega bo‘ldilar. Ilk respublika davrida Rim 
iqtisodiyotining asosi qishloq xo‘jaligi edi. Mayda va o‘rta yer 
egaligi yetakchi rol o‘ynagan. Mil.avv. IV asrdan patritsiylar 
jamoa yerlarini («ager publikus») bosib ola boshladilar. Natija-
da yirik xo‘jalik (imeniye)lar paydo bo‘lib, qullar mehnatidan 
ko‘proq foydalanila boshlandi.
Boshda qadimgi Italiyada ayirboshlashning keng tarqalgan 
vositasi bo‘lib chorva hayvoni (pecus, shundan pulning lotin-
cha nomi – pecunta) xizmat qildi. Eng qadimgi davrdan boshlab 
Rimda mil.avv. III asrgacha pul sifatida og‘irligi 2-2,5 kg gacha 
bo‘lgan, ishlov berilmagan mis parchasi (aez rude) yurar edi. 
Ularni mil.avv. V asrdan og‘irligi 1000-1830 gramm bo‘lgan, 
xudo va hayvonlar tasviri tushirilgan quyma jez parchalari siqib 
chiqara boshladi. Mil.avv. IV–III asrlarning ikkinchi yarmidan 
327,45 gramm og‘irlikdagi jezdan quyilgan (aes grave) tangalar 
keng tarqaldi. Mil.avv. IV asrning ikkinchi yarmidan natural 
xo‘jalik o‘rniga pul-tovar xo‘jaligi keldi. Rim pul birligi – mis ass 
paydo bo‘ldi. Dastlab bu tangalar Yunon Moneta ibodatxonasi-
da zarb qilina boshlandi. Shundan «moneta» so‘zi kelib chiqdi. 

---

494
Mil.avv. III asr oxiridan ass 10 marta yengillashib, 173 gramm-
ga keldi. Jez tanganing tressis