Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

2. Shumer shahar-davlatlarining siyosiy tarixi. Mil.avv. III 
ming yillikda Shumer janubida 17 shahar – davlat iqtisodiyo-
tining asosi sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik bo‘lib, 
hunarmandchilik va savdo rivojlangan. Shahar-davlatlar o‘rta-
sida hududda yetakchilik uchun o‘zaro raqobat kuchli bo‘lgan. 
Mil.avv. III ming yillik boshlaridan shumerlar jezni o‘zlashtira 
boshladilar. Arxeologlar shu davrdan Ilk sulola davrini (mil.avv. 
3000–2300-yillar atrofi) belgilaydilar. Shumer an’anasiga ko‘ra, 
mamlakat tarixi «to‘fon»gacha va «to‘fondan» keyingi davrga 
bo‘linadi. Haqiqatdan ham, mil.avv. 2900-yillar atrofida «to‘fon», 
ya’ni Dajla va Frot daryolarida katta toshqin yuz bergani Quyi 
Mesopotamiyada olib borilgan arxeologik qazishmalar orqali o‘z 
isbotini topdi. 
Bir-biriga yaqin joylashgan ikki-uch shahar kichik bir dav-
latni tashkil qilishi mumkin edi. Shumer tarixini u yoki bu 
markazning siyosiy yetakchiligiga qarab, mil.avv. III ming yillik-
ning birinchi
yarmi (Ilk sulola davri)ni uch bosqichga bo‘lish 
qabul qilingan.
Bu davrda Kish shahri yuksalib, bu shahar davlatda I Kish 
sulolasi hukmronlik qilgan. Uning hokimlari orasida Shumer 
afsonalari qahramonlaridan biri Etana ko‘zga tashlanadi. Kish-
ning qudrati juda uzoq vaqt xotirada qolib, keyinchalik ko‘p 
hokimlar «Kish lugali» unvonga ega bo‘lishga harakat qilganlar. 
Bu unvonning egasi lugal – «yetakchi» bo‘lgan. Kishning hokim-
laridan biri Etana (mil.avv. XXVIII asr) to‘g‘risida epik rivoyat 
shakllanib, rivoyatda u ilohiy burgutda o‘zi uchun «tug‘ilish 

---

95
maysasi»ga ega bo‘lish va voris merosxo‘r olish uchun osmonga 
xudolar oldiga ko‘tariladi deb hikoya qilinadi (Ilk sulolaning I 
bosqichi).
Kishning zaiflashuvi Uruk shahar-davlatining yuksalishi bi-
lan boshlangan. Mil.avv. 2600-yillar atrofida Kish shahrining 
podshosi Aggi Uruk shahrining podshosi Gilgamesh (mashhur 
doston qahramoni) tomonidan taxtdan tushiriladi. Gilgamesh 
butun Shumerni birlashtiradi. Rivoyatlarga ko‘ra, u xudoning 
o‘g‘li bo‘lib, o‘limidan so‘ng xudo sifatida ulug‘langan (Ilk sulo-
laning II bosqichi).
Ilk sulola davrining uchinchi bosqichi (mil.avv. 2550-yillar 
atrofi)da Urukning yetakchiligi o‘rniga o‘zining shaxta (yerosti) 
sag‘analari bilan ma’lum bo‘lgan Ur sulolasi keladi. Ur shahri 
Janubiy Mesopotamiyada yetakchilik qila boshlaydi. Bu davr-
ning yirik savdo-hunarmandchilik markazlaridan biri Eshnuna 
shahri bo‘ldi. Ur shahrida podsho hokimiyati kuchaydi. Hukm-
dorlar uchun hashamatli sag‘analar qurila boshladi. Vaqt o‘ti-
shi bilan ziddiyatlar kuchayishi natijasida Ur zaifla shib, qo‘shni 
Lagash shahri kuchayib ketdi. Lagash deyarli barcha Shu-
mer shaharlarini bo‘ysundirib, Elam ustidan g‘alaba qozondi. 
Lagash hokimi Eanatum (mil.avv. 2450–2425 yillar) Umma 
shahri hokimi ustidan qozongan g‘alabasini «Kalxatlar lavhasi» 
taxtasida aks ettirdi (Hozir Luvr muzeyida saqlanadi). Mil.avv. 
XXIV asrda Lagash davlati hududi 2000-2500 kv.kmni, aholisi 
150-200 ming kishini tashkil etgan. Lagashda ensi hokimiya-
ti kuchayadi va u Lagash bosh xudosi Ningirsu ibodatxonasi-
ning bosh kohini bo‘ldi. Uning hokimiyati urug‘chilik munosa-
batlarining yemirilishi, savdo-hunarmandchilikning rivojlani-
shi natijasida shahar aholisining turli tabaqalari tomonidan 
qo‘llab-quvvatlandi. 
Ibodatxona xo‘jaliklariga ham soliq solindi. Hunarmand 
va jamoa chilardan turli majburiyatlarni o‘tash talab qilindi. 
Daromad solig‘i ko‘paydi. Lagashda ijtimoiy ziddiyat kuchay-
di. Yangi «ensi» Urukagina ijtimoiy ziddiyatlarni bo‘shashtirish 
uchun islohot o‘tkazdi. Oliy kohinlar soliqlardan ozod qilindi. 
Ibodatxonalarning qaram kishilarga natural mahsulot to‘lovi 
miqdori oshirilib, ularning huquqlari kafolatlanadi. Aholidan 
olinadigan soliq-to‘lovlar bir qadar kamaytirildi. Urukagina 
«Lugal» unvonini qabul qiladi. Ammo ichki ziddiyatlar Lagash-
ni zaiflashtirdi. Lagashning ichki qiyinchiliklaridan foydalan-
gan Umma shahrining epsisi Lugalzagissi Uruk, Ur va Larsa 

---

96
shahar-davlatlarini bosib oldi. Kish shahri zabt etilishi bilan 
Lugalzagissi butun Shumerda chorak asr yetakchilik mavqeiga 
ega bo‘ldi. Lugalzagissining davlat hududi O‘rtayer dengizidan 
Fors qo‘ltig‘igacha (shumercha «Yuqori dengizdan to quyi den-
gizgacha») cho‘zilib ketdi.