Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

4. Buyuk Osuriya harbiy davlati (mil.avv. I ming yillik). 
Mil.avv. I ming yillikda Old Osiyoda temirdan keng miqyosda 
foydalanishning boshlanishi qadimgi Sharqda iqtisodiy o‘sish-
ga olib keldi. Quruqlik va dengiz savdosi keng hajmda rivojla-
nadi. Xett va Mitanni kabi qudratli davlatlar tarix sahnasidan 
tushib ketdi. Bobil va Misr ichki va tashqi siyosatda tushkun-
likka yuz tutdi. 
Mil.avv. XI asrning I choragida
Arabiston yarim orolidan 
yarim ko‘chmanchi oromiylar Mesopotamiya va qo‘shni mam-
lakatlarga bostirib keldilar. Mil.avv. 1000-yillar atrofida ular 
Frot daryosidan o‘tib, Osuriyani bir necha janglarda mag‘lubi-
yatga uchratdilar. Osu riya davlati zaiflashib qoldi.
Mil.avv. X asr oxirlarida osuriyaliklar Shimoliy Mesopota-
miyada o‘z hukmronliklarini qayta tikladilar va faol istilochilik 
yurishlarini boshladilar. Bu vatqda Osuriya armiyasi o‘zining 
soni yuqori darajada tashkillashtirilganligi, qurollanish da-
rajasi va jangovar qobiliyati bilan Old Osiyodagi eng birinchi 
qo‘shinga aylandi. Osuriya podshosi Ashshurnasirpal Bobil va 
Suriya hududlarini istilo qilib, hatto bu yerdagi aholini ozgi-
na qarshilik ko‘rsatgani uchun ham qirib tashladi. Istilochilar 
bo‘ysunmaganlarning terisini shildilar va ularni qoziqqa o‘tqaz-
dilar yoki bir-biriga bog‘lab o‘ldirdilar. Aholining qolgan qis-
mini asir qilib, Osuriyaga jo‘natdilar. Mil.avv. 876-yilda Osu-
riya qo‘shinlari Finikiya qirg‘og‘iga chiqdilar. Salmanasar III 
(mil.avv. 859–824-yillar) Suriyaga yangi yurish uyushtirdi. Bu 
hududda Osuriyaning ekspansiyasiga qarshi bir necha sha-
har-davlatlarning Damashq podsholigi boshchiligida ittifoqi 
tashkil topdi. Suriya, Falastin, Finikiya, Kilikiya va Damashq-
ning birlashgan qo‘shinlari osur qo‘shinlarini jangda mag‘lu-
biyatga uchratdilar (mil.avv. 853-yil Oront daryosi yonida-
gi jang). Mil.avv. 845-yilda Salmanasar III 120 ming kishilik 
qo‘shin bilan Suriyada yana jang harakatlarini boshladi. Lekin 
bu harbiy harakatlar ham yaxshi chiqmadi. Osuriyaliklar vaq-
tinchalik Suriyadan chekinishga majbur bo‘ldilar. Ammo tez 
orada ittifoqchi shahar-davlatlar o‘rtasida kelishmovchiliklar 
boshlanib, osurlar bundan juda yaxshi foydalandilar hamda 
mil.avv. 841-yilda harbiy harakatlarni boshlab, Suriyada o‘z 

---

149
hukmronliklarini o‘rnatishga erishdilar. Mil.avv. 840-yildagi-
na Frot daryosi ortida 16 yurishdan so‘ng Damashq podsholigi 
bo‘ysundiriladi. G‘olibona yurishlar boy o‘ljalarni qo‘lga kiritish 
imkoniyatini tug‘dirdi. Osuriya hukmdorlari Ashshur va Kalxu 
shaharlarida ulug‘vor saroy va ibodatxonalar bunyod qildilar. 
Bu vaqtinchalik hukmronlik uzoq davom etmadi. O‘n yoshida 
taxtga chiqqan Adat-Nerari III davrida uning onasi Sammura-
mat amalda hokimiyatni ko‘p yillar davomida boshqardi. Suri-
yaga yurishlar yana qayta boshlanib, Bobilda ham Osuriyaning 
hukmronligi o‘rnatildi. 
Osuriya o‘zining iqtisodiy, harbiy qudratini qayta tiklab, 
siyosiy markazlashuv va barqarorlikka erishdi. Istilochilik 
urushlari natijasida Osuriya iqtisodiyoti uchun zarur bo‘lgan 
xomashyo (metall, yog‘och)ga boy bo‘lgan hududlar egallandi. 
Rivojlanayotgan shaharlar hunarmandchigi va dehqonchiligi 
hamda quldorlik xo‘jaligi uchun ishchi kuchi – qullarga ehti-
yoj tez o‘sdi. Osuriyaning istilochilik urushlari olib borishining 
yana bir sababi, mamlakat quruqlik va dengiz savdo yo‘llari 
kesishgan hududda joylashgani uchun yetakchi o‘rinni egal-
lashga harakat qildi.
Osuriya Kichik Osiyo va asosan, O‘rtayer dengizining sharqi-
ga o‘z ta’sirini kuchaytirishga urindi. Bu hududlarda savdo-hu-
narmandchilik, dengiz savdosi keng yo‘lga qo‘yilgan, tabiiy boy-
liklarga boy edi. Sharqiy O‘rtayer dengizi qirg‘oqlaridan muhim 
xalqaro savdo yo‘llari o‘tgan bo‘lib, bu yerda boy savdo – hu-
narmandchilik markazlari Tir, Sidon, Arvad, Bibl, Damashq va 
Karxemish kabi shaharlar mavjud edi. Osuriya uzoq vaqt olib 
borilgan urushlar natijasida zaiflashib qoldi. Mil.avv. VIII asr-
da Osuriya iqtisodiy tushkunlikka yuz tutadi. Ichki ziddiyatlar, 
qo‘zg‘olon va isyonlar boshlanadi. 
Osuriyaning yangidan yuksalishi podsho hokimiyatini 
bosib olgan harbiy boshliq, podsho Tiglatpalasar III (mil.avv. 
745–727-yillar) davrida boshlandi. G‘ayratli sarkarda, mohir 
tashkilotchi Tiglatpalasar III podsho hokimiyatini mustahkam-
lash uchun qator islohotlar o‘tkazdi. U mamlakat hududi-
ni kichik-kichik noibliklarga bo‘lib yubordi. Noiblar ustidan 
markaziy hokimiyatning nazorati o‘rnatilib, noiblarning vako-
latlari belgilanib, vazifalari cheklandi. Viloyat noiblariga viloyat-
da soliqlarni to‘plash, fuqarolarning majburiyatlarni bajarishini 
tashkil qilish va o‘z viloyatlari harbiy qismlariga rahbarlik qilish 
vazifalari yuklandi. 

---

150
Bo‘ysundirilgan aholiga nisbatan ham munosabat o‘zgardi. 
Tiglatpalasar III gacha harbiy yurishlarning asosiy maqsadi ta-
lonchilik, o‘lpon olish va bosib olingan hududlar aholisining bir 
qismini olib ketib qul qilish edi. Endilikda esa, bunday odamlar-
ni ommaviy ravishda boshqa viloyatlarga ko‘chirib o‘tkazish, 
ularning o‘rniga boshqa bo‘ysundirilgan viloyatlardan asirlar-
ni olib kelib joylashtirish boshlandi. Ba’zida bo‘ysundirilgan 
aholi o‘z yerida qoldirilib, ularga og‘ir majburiyatlar yuklangan. 
Bosib olingan hudud esa Osu riya tarkibiga kiritilgan. Ular deh-
qonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanib, xiroj to‘laganlar. 
Shuningdek, ular qurilish, yo‘l qurish ishlari, sug‘orish in-
shootlarini ta’mirlash ishlariga tortilganlar. Bundan tashqa-
ri, yana ular qo‘shinda yordamchi qismlarga xizmat qilishlari 
shart bo‘lgan. 
Tiglatpalasar III xazinadan maosh oladigan ko‘p sonli munta-
zam qo‘shin tuzdi va ko‘ngillilarni harbiy xizmatga chaqirish-
dan voz kech di. Harbiy xizmatga aholining o‘rta va past tabaqa-
lari jalb qilindi. Osuriya qo‘shini davlat bosqinchilik siyosati-
ning asosiy quroli bo‘lgan. Qo‘shin qurollariga qarab, bir necha 
qismlarga bo‘lingan. Piyoda qo‘shinlar son jihatidan eng ko‘p 
sonli bo‘lib, u yengil va og‘ir qurolli qismlarga bo‘lingan. Mil.
avv. IX asrdan boshlab otliq qismlar paydo bo‘ladi. Ular og‘ir va 
yengil qurollantirilgan qismlardan tuzilgan. Qo‘shinning zarb-
dor qismi jang aravalari bo‘lgan. Jang aravalari qo‘shinning im-
tiyozli qismi edi. Vaqt o‘tishi bilan ularning o‘rnini otliq qismlar 
egalladi. Shahar va qal’alarni qamal qilishda osuriyaliklar turli 
qamal qurollaridan foydalanganlar. Osuriya qo‘shinlari mus-
tahkamlangan harbiy manzilgohlar, harbiy qarorgohlar, yo‘llar 
qurish malakasiga ega edilar. Ular devor buzuvchi, metalldan 
yasalgan qurilmalar va yondiruvchi qurollarni qo‘llay olganlar.
Osuriya davlatining uchinchi gullab-yashnashi mil. avv. VIII 
asrning 40-yillaridan VII-asrning 40-yillari oxirigacha bo‘lgan 
davrga to‘g‘ri keldi. Bu davr Osuriya va Old Osiyo tarixida alo-
hida o‘rin tutdi. Qaysiki, Osuriyaning faol ekspansiyasi unga 
qo‘shni bo‘lgan hududlar, davlatlar ijtimoiy-siyosiy taraqqiyo-
tiga hal qiluvchi ta’sir o‘tkazdi. Osuriyaning harbiy kuchga 
asoslangan davlat hokimiyatining tashqi siyosati faqat qo‘shni 
mamlakatlarga nisbatan harbiy tazyiq o‘tkazish orqali o‘z ta’siri 
ostida ushlab turishga yo‘naltirilgan edi. Bunday siyosat Old 
Osiyoning o‘sha davrdagi va keyingi asrlardagi siyosiy taraqqi-
yotiga kuchli ta’sir etdi. 

---

151
Yaxshi qurollangan ko‘p sonli qo‘shin bilan Osuriya pod-
sholari Tiglatpalasar III (mil.avv. 745–727-yil ), Sargon II (mil.
avv. 722–705-yil) va Sinnaxxerib (mil.avv. 705–680-yil) g‘oli-
bona yurishlar olib bordilar. Tiglatpalasar III harbiy zodagon-
lar yordamida podsho Ashshurnirari VI ni taxtdan tushirib, 
hokimiyatga keldi va istilochilik urushlarini olib bordi. Mil.avv. 
743–740-yillarda Shimoliy Suriya va Kichik Osiyo hokimla-
rining birlashgan ittifoqining kuchlari tor-mor qilindi. Urartu 
davlatiga qarshi g‘olibona yurishlar olib borildi va mamlakat 
talon-taroj qilindi. Sharqda Osuriya Midiyaning bir qismiga ega 
bo‘lib, bu yerda bir necha provinsiyalar tashkil qilindi. Mil.avv. 
729-yilda Bobilni bosib olib, Tiglatpalasar Pulu nomi bilan Bo-
bil podshosi tojini kiydi. Sargon II (mil.avv. 722–705-yil) davri-
da mil.avv. 722-yilda Isroil podsholigi bosib olindi. Hokimiyat-
ni noqonuniy ravishda bosib olgan Sargon II podshoning yangi 
qarorgohi – Dur-Sharrukin («Sargon qal’asi»)ni qurdi. Uning av-
lodlari – Sargoniylar Osuriyani uning halokatigacha boshqar-
ganlar.
Badjahl podsho – jangchi Sinaxxerib (mil.avv. 705–680-yil-
lar) poytaxtni Nineviyaga ko‘chirdi. Uning podsholigi davrida 
Osu riya Kichik Osiyoning janubiy-sharqini qo‘ldan chiqardi. 
Yahudiyaning qarshiligini bostira olmadi va uni qo‘llab-quv-
vatlagan Misrni bo‘ysundira olmadi. Sinaxerribning vorisi 
Asarxaddon (mil.avv. 680–669-yillar) vayron qilingan Bobilni 
qayta tikladi. Zaif, qaram Bobilni Osuriya bilan ittifoqda bo‘lgan 
alohida podsholik deb e’tirof etdi. Asarxaddon mamlakat shi-
moliy-g‘arbida mil.avv. 679-yilda paydo bo‘lgan kimmeriylar 
hujumini bartaraf qilib, Eronning shimoliy-g‘arbida yashagan 
skiflar bilan mil.avv. 672-yilda ittifoq tuzdi. U mil.avv. 671-yil-
da Misrni bosib olib, shimoliy arab qabilalarini bo‘ysundirdi.
Bu davrda Osuriya davlati chegaralari Nil daryosining birin-
chi ostonalaridan Kavkaz ortigacha, Eron pasttog‘idan Kichik 
Osiyogacha, O‘rtayer dengizidan Fors qo‘ltig‘igacha cho‘zildi. 
Bu bepoyon davlatni boshqarish Osuriyaga juda katta qiyin-
chiliklarni tug‘dirdi. Tiglatpalasarning vorislari Sargon II (mil.
avv. 722–705), Sinaxxerib (mil.avv. 705–680), Asarxaddon (mil.
avv. 681–669) va Ashshurbanipal (mil.avv. 669–629) yuz yil 
davomida ko‘plab istilochilik urushlari natijasida tashkil etilgan 
ulkan imperiyani mustahkamlashga harakat qildilar. Ammo 
Ashshurbanipal hukmronligining so‘nggi yillarida imperiyaning 
yemirilishi boshlandi. Uning alohida markazlari o‘zaro raqobat 

---

152
qila boshladilar. Ashshurbanipal mil.avv. 629-yilda vafot etdi. 
Uning ukasi Sinshariskun taxtga chiqdi. Uch yildan so‘ng joy-
larda Osuriyaning hukmronligiga qarshi kuchli noroziliklar 
boshlanib, oxir-oqibatda uning halokatiga olib keldi. Impe-
riyaning jadal yemirilishi boshlandi. 
Bobil, Elam, xaldey, oromiy hokimliklari, Suriya va Fini-
kiya shaharlari Osuriya hukmromligiga qarshi bosh ko‘tardi. 
Bobil va Midiya birgalikda Osuriyaga qarshi ittifoq tuzib, mil.
avv. 614-yilda Ashshurni, mil.avv. 612-yilda Nineviyani vayron 
qildilar. Natijada Osuriya halokat yoqasiga kelib qoldi. Mil.avv. 
590-yilda Xarran yonidagi jangda Osuriyaning harbiy qudra-
ti to‘liq sindirildi. Tarixda ilk bor butun Old Osiyoni yagona 
davlat tarkibida birlashtirgan va bir necha yuz yil hukmronlik 
qilgan qadimiy Sharqning eng katta davlati tarix sahnasidan 
tushib ketdi. Osuriyaning yemirilishi natijasida midiyaliklar 
Osuriyaning o‘zini va Xarranni bosib oldilar. Bobil Mesopo-
tamiyada o‘rnashib, Suriya va Falastin ustidan o‘z nazoratini 
o‘rnatishga tayyorlandi. Misr ham bu mamlakatlarga o‘zining 
o‘tmishdagi ta’sirini qayta tiklashga harakat qildi. Mil.avv. VII 
asr oxirida Old Osiyoda faqat uch qudratli davlat: Midiya, Bobil 
va Misr, Kichik Osiyoda ikki kichkina mustaqil davlat – Lidiya 
va Kilikiya qoldi.