Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

5. Isroil-Yahudiya davlatlari. Falastinda isroil qabilalari 
Misrdan kelib o‘rnashdilar. Mil.avv. XIII asrda 12 yahudiy qa-
bilalari Falastinga bostirib kirib, mahalliy Xanaan shahar-dav-
latlarini bo‘ysundir dilar. «Yahudiy» so‘zi etimologik jihatdan 
«daryo ortidagi aholi» degan ma’noni bildiradi. Saylab qo‘yiladi-
gan yo‘lboshchi – shofetlar («qozi») oliy kohin vazifasini bajarib, 
qabilaning ko‘ngilli qo‘shinlariga boshchilik qilganlar. Tinchlik 
vaqtida esa ajrim ishlari bilan shug‘ullanganlar. Mil.avv. XI asr-
ning oxirida yahudiy jamiyatida ibtidoiy jamoa tuzumidan sin-
fiy jamiyatga o‘tish yuz berdi. Saylab qo‘yiladigan yo‘lboshchi-
lar o‘rniga merosiy podsho hokimiyati shakllandi. Mil.avv. XII 

---

166
asrda Falastin hududida kelgindi ko‘chmanchi isroil qabilalari 
va mahalliy xanaanlar birlashib, 12 qabila ittifoqini shakllan-
tirdilar. 
Mil.avv. XI asr boshlarida Falastinda temir qurollar ishlab 
chiqarishda yetakchi bo‘lgan filistimlar hukmronligi o‘rnatilgan 
edi. Isroil qabilalari filistimlarga qarshilik ko‘rsata olmadi. Filis-
timlar bilan bo‘lgan janglar davomida podsho qilib Saul say-
landi. U podsho hokimiyatini mustahkamlab, birinchi merosiy 
podsho bo‘ldi. Saul filistimlar bilan bir necha g‘olibona urushlar 
olib bordi. Lekin navbatdagi urushda mag‘lub bo‘lgani uchun 
o‘zini o‘ldirdi. Mil.avv. 1000-yillar atrofida Saulning oddiy jang-
chisi bo‘lgan Dovud Isroil podshosi bo‘ldi. Dovud markazlash-
gan harbiy-byurokratik davlat tuzishga harakat qildi. Dovud 
(1010–970-yillar) podsholigi davrida markazlashgan davlat tuz-
ildi. Bosib olingan Quddus yangi davlatning poytaxtiga aylandi. 
Mamlakatni boshqarish uchun markaziy davlat organlari tuzil-
di. Podsho kritlik va filistimlardan o‘ziga sodiq yollanma qo‘shin 
tuzadi. Dovud faol tashqi siyosat olib bordi. U filistimlar bilan 
sulh tuzdi. Iordan daryosi ortidagi yerlar, filistimlar va Janu-
biy Suriya oromiylarini bo‘ysundirib, davlat chegarasini Aqab 
qo‘ltig‘igacha kengaytirdi. 
Dovudning taxtini uning kichik o‘g‘li Sulaymon (mil.avv. 
970–930-yillar atrofida) egalladi. Sulaymon davrida qurilish 
ishlari keng yo‘lga qo‘yildi, shuningdek, Quddusda bosh xudo 
Yaxva sharafiga ibodatxona qurildi. Davlat hududi 12 okrugga 
bo‘lindi. Ularning har biri yilda bir oy podsho saroyiga oziq-
ovqat yetkazish majburiyatini oldi. Mehnat majburiyati joriy 
qilindi. Rivoyatlarga ko‘ra, Sulaymon dono va adolatli podsho 
deb ta’riflanadi. Haqiqatda esa, Sulaymon hokimiyatparast 
hukmdor bo‘lib, aholiga ko‘plab soliq va majburiyatlarni yukla-
di. Boshqa xalqlarga nisbatan shafqatsiz siyosat olib bordi.
Sulaymon podsholigining so‘nggi yillarida shimolda Damashq 
podsholigi kuchaydi. Sulaymonning shafqatsiz siyosatidan 
norozi bo‘lgan o‘n
shimoliy yahudiy qabilalari ajralib chiqib, 
mustaqil Isroil podsholigini tashkil qildilar. Uning poytaxti 
yangi qurilgan Samariya shahri bo‘ldi. Dovud sulolasi hukm-
dor bo‘lgan Quddus podsholigi uning bosh qabilasi nomi bilan 
Yahudiya davlati deb ataldi. Ikkala podsholik ham bir-biri bi-
lan dushmanlik munosabatida bo‘lib, vaqti-vaqti bilan konfed-
eratsiya tashkil qildilar. Yahudiyaning parchalanganidan foy-

---

167
dalangan Misr fir’avni Sheshonk I mil.avv. 926-yilda Falastinga
yu rish qilib, Yahudiya va Isroilni bosib oldi. 
Mil.avv. VIII asr o‘rtalaridan VI asrgacha Sharqiy O‘rtayer den-
gizi havzasiga Old Osiyodagi siyosiy vaziyat katta ta’sir o‘tkaz-
di. Mil.avv. VIII asr o‘rtalarida Osuriya (mil.avv. 732–722-yil-
lar) Damashq va Isroil davlatlarini tor-mor qildi. Tir-Sidon 
podsholigining katta qismi Osuriya tomonidan bosib olinib, 
tobe hududga aylantirildi. Finikiyaliklar Osuriya zulmiga qar-
shi kuchli qarshilik ko‘rsatdilar. Yuz yil davomida Tir shahri 
5 marta Osuriya tobeligidan qutulishga harakat qildi. Mil.avv. 
701-yilda osur podshosi Sinaxxerib Tirning ikkinchi qarshiligi-
ni bostirishi natijasida Tir shahri o‘ta zaiflashib qoldi. Finikiya-
da yetakchi mavqeni egallagan Tir shahri boshqa shaharlardan 
butunlay ajratib tashlandi. Natijada Tir-Sidon podsholigi den-
gizorti hududlari bilan tugatildi. Osuriyaning g‘arbiy qismiga 
skiflarning hujumi Sharqiy O‘rtayer dengizi qirg‘og‘ida Osuriya 
hukmronligiga chek qo‘ydi. 
Yahudiya podshosi Iosiya (mil.avv. 640–609-yillar) Osuriya 
hukm ronligiga chek qo‘ydi. U davlat mustaqilligini tiklab, pod-
sholar – Dovud va Sulaymon davridagi davlat chegaralarini tikla-
di. Misr esa Frot daryosigacha bo‘lgan yerlarni bosib olib, mil.avv. 
616-yilda bobilliklarga qarshi Mesopotamiyada osuriyaliklarga 
yordamga keldi. Bu vaqtda Tir shahri yana vaqtinchalik butun 
Finikiyada yetakchi davlatga aylandi. Iosiya davrida Yahudiyada 
yakka xudolik harakati boshlanadi. Yaxva yagona xudo deb e’lon 
qilindi. 
Osuriyaning halokatidan keyin Sharqiy O‘rtayer dengizi 
Misr va Bobil o‘rtasidagi raqobat maydoniga aylandi. Mil.avv. 
609-yilda fir’avn Nexo II Megiddo yonidagi jangda Iosiy qo‘shin-
larini yengib, natijada Yahudiya Misrga tobe bo‘ldi. Misr va 
Bobil o‘rtasidagi raqobat oxir-oqibatda mil.avv. 587-yilda Ya-
hudiyaning halokati, yahudiy 
larning Mesopotamiyaga asir 
qilib olib ketilishi, butun Sharqiy O‘rtayer dengizining Bo-
bilga tobe bo‘lishi bilan yakunlandi. Mil.avv. 539-yilda Ah-
moniylar tomonidan Bobilning bosib olinishi bilan bu hudud-
da forslar hukmronligi o‘rnatildi. Ahmoniylar Quddus va 
uning atrofidagi hududlarga cheklangan muxtoriyatlar berdilar.
Mil.avv. I ming yillikda Falastinda Filistim, Yahudiya va Isroil 
davlatlari vujudga kelishi natijasida jamiyatning ijtimoiy-iqti-
sodiy ha yotida turli o‘zgarishlar ro‘y berdi. Savdo-hunarmand-
chilik, dehqonchilik rivoj topdi. Tashqi savdo kuchayib, ortiq-

---

168
cha g‘alla va boshqa mahsulotlar Tir shahriga sotildi. Yerga xu-
susiy mulkchlik paydo bo‘ldi. Jamiyatning ijtimoiy qatlam va 
guruhlari shakllandi.
Mil.avv. VIII–VI asrlarda Falastinda quyidagi 4 toifa mavjud 
edi:
1. Dunyoviy zodagonlar, diniy zodagonlar (kohinlar, payg‘am-
barlar).
2. Yerli xalq (erkin aholining asosiy qismi).
3. Begona yurtliklar (kelgindi va ko‘chib kelganlar). 
4. Qullar.