Urganch davlat universiteti kimyoviy texnologiyalar fakulteti

Bitum olish usullari

Hozirgi davrda sanoat miqiyosida asosan neft qoldiqlaridan bitum ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilganligi sababli bitumlar haqida ma’lumotlarni keltiramiz.

Bitum smola sifat termoplastik modda bo‘lib, uni 80 - 180ºC ga qizdirganimizda qovushoq oquvchan holatga o‘tuvchi xususiyatga ega. Ular kimyoviy o‘zgarmasdan parda hosil qilish tabiatiga egadir.

Bitumlar tarkibi. Bitumlar yuqori molekulyar uglevodorodlarning murakkab aralashmasi bo‘lib, ular kislorod, azot, oltingugurtlarning bog‘lanishidan hosil bo‘lgan [soddalashtirilgan tarkibi CxHy - (O₂; N; S)]. Bitum tarkibida uglerod miqdori 75 - 80 % gacha, vodorod 8 - 11,5 % gacha, kislorod 0,2 - 4 % gacha, oltingugurt 0,5 - 7 % gacha, azot 0,2 - 0,5 % gacha tashkil etadi. Bitumni guruhlarga ajratish uchun uning tarkibiga kiruvchi moddalarni qaynash temperarturasi yoki erituvchiga bo‘lgan munosabati asos qilib olinadi. Richardsonning nuqtai nazarida bitumlar quyidagi fraksiyalarga ajratiladi: petrolenlar tarklibida C₉ – C₁₂ tutgan parafinlar bor moyli moddalar. Ular 180 ^oC temperaturaga etmasdan uchib ketadi.Maltenlar - ular suyuq moyli moddalar bo‘lib, bitum tarkibida 180 ºC temperaturad ham uchib ketmaydi. Ular petroley efirida, uglerod tetraxlorid (CCl₄ )da va uglerod sulfid (SCS₂)eriydi.Petrolenlar va maltenlarning molekulyar massasi kichik bo‘lib, ular bitumni qattiqligi va yumshash haroratini pasaytiradi [8].

Asfaltenlar - molekulyar massasi M=1 000 dan1 00000 gacha bo‘lib, petroley efirida erimaydi. Biroq uglerod tetraxlorid va uglerod sulfid eriydigan qattiq, mort moddalar. Asfaltenlar bitumga qattiqlik berib, ularning yumshash temperaturasini oshiradi. 300 ºC dan yuqorida asfaltenlar o‘zidan gaz chiqarib koks hosil qiladi. Asfaltenlarni o‘z navbatida turli erituvchilardan foydalanib bir nec ha fraksiyalarga ajratish mumkin. Karbenlar petroley efiri va uglerod tetraxloridda erimaydigan, faqat uglerod sulfidda eriydigan qism.Karboidlar organik erituvchilarda erimaydigan moddalar bo‘lib, bitumni eruvchanlik qobilyatini kamaytiradi. Markusson tomonidan berilgan bitumning tarkibi boshqacha ko‘rinishga ega: Mineral moylar - suyuq uglevodorodlar bo‘lib, uglerodlar miqdori C26 va undan ko‘proq atom tutgan parafinlar hamda C₂₅ – C₃₅ atomlar tutgan naftenlardan iborat. O‘rtacha molekulyar massasi M = 350-500 ni tashkil etadi. Bitum tarkibida moylarning oshishi bilan plastiklik, cho‘ziluvchanlik, adgeziya xossalari ortadi, lekin uning qattiqligi va yumshash harorati pasayadi [9].

Asfaltogen kislotalar va angidridlar bitumni ba’zi bir komponentlarining oksidlanishi natijasida hosil bo‘luvchi smolasimon xosilalari, xususan naftenlar. Ular spirtlarda yaxshi eriydi, benzinda esa yomon eriydi. Asfaltogen kislota va angidridlar bitum tarkibida oz miqdorda uchraydi. Ular bitumga yuqori adgeziyalik xususiyati berib, uning tarkibidagi kolloid eritmalarga stabillaydi. Smolalar molekulyar massasi 600 dan 1 000 gacha bo‘lib, uglerod etomlari soni C₈₀ – C₁₀₀ gachani tashkil etib, siklik va geterosiklik tuzilishga ega bo‘lgan yuqori molekulyar uglevodorodli qattiq moddalar. Ular sovuq holda petroley efirida, uglerod tetraxloridda va uglerod sulfidda eriydi. Smolalar bitumni yuqori quvushqoqlik va plastiklikni namoyon etishida asosiy ahamiyatga ega. Ular o‘z. navbatida quyidagi fraksiyalarga ajraladi. Bir tomondan ular moylarga bog‘lanib tursa, ikkinchi tomondan esa asfaltenlarga bog‘langan. Asfaltenlar - smolalarning polimerlanishi, degidrogenlanishi va oksidlanishi hosilalari. Ularning molekulyar massasi 1200 dan 2000 gacha bo‘lishi mumkin. Bitum tarkibida asfaltenlar miqdori oshishi ularning qattiqligini, yumshash temperaturasini oshirib shu bilan birga ularning eruvchanligini oshiradi. Asfaltenlar bitumni mortlashishini oshiradi. Amalda bitumlar murakkab kolloid sistemalar deb qaralib, dispersion muhit deb moyli qism, dispersion faza sifatida esa asfaltenlar olinadi. Smolalar kolloidlarga qisman yutilib stabilizator vazifasini bajaradi [10].
Tabiiy bitumlar

Hozirgi vaqtda tabiiy bitumlarning hosil bo‘lish mexanizmi oxirigacha aniqlanmagan. Taxmin qilinishicha bu bitumlar asosan neftdan hosil bo‘lgan bo‘lib, ular tabiiy sharoitda uglevodorodlarni degidrogenlanishi oqibatida to‘yinmagan bog‘lar hosil qilishi, ularni polimerlanishga uchrashi natijasidir. Hosil bo‘lgan smolalar o‘z navbatida oksidlangan polimerlanish jarayoniga duchor bo‘lib yana ham yuqori molekulyar moddalar - asfaltenlarga aylangan. Buni tasdig‘I sifatida shuni ko‘rsatishimiz mumkin-ki, 260 - 300 oC haroratgacha isitganimizda smolalar asfaltenlarga o‘tishini ko‘rishimiz mumkin. Asfaltenlarning yana ham zichlanishi natijasida karben va karbinlar hosil bo‘ladi deb qarash mumkin. Asfaltogen kislota va ularning angidridlari esa bitum komponentlarining oksidlanib parchalanish xosilasi deb qarash mumkin [11].

Asfaltli bitumlar quyidagicha farqlanadi. Asfaltli bitumlar - plastik, eruvchan, o‘ziga xos qovushoqlikka ega.Asfaltitlar mo‘rt, qiyin eruvchan yoki erimaydigan, kuchli yaltiraydigan, qo‘ng‘ir rangdan qora qo‘ng‘irgacha ko‘rinishga ega bo‘lib, uglerod sulfidda yaxshi eriydi.Pirobitumlar - erimaydigan va suyuqlanmaydigan, lekin termik qayta ishlash natijasida ular eruvchan va suyuqlanuvchan holatga keluvchi moddalar. Tarkibida kirogen mavjud. kirogen yuqori, suyuqlanmaydigan va erimaydigan bitum [12].

Tabiiy bitumlar toza holda ya’ni mineral qo‘shimchalarsiz yoki mineral qo‘shimchalar bilan birgalikda uchraydi. Shu jihatdan bitumli tog‘li jinslar trkibida uchraydi. Bitumli tog‘li jinslarni asfaltli qatlamlar deb ham ataladi. Bu qatlamlar qumli, dolomitli, ohakli qatlamlarni, bitumni so‘rib olishi natijasida hosil bo‘ladi. Bitumli tog‘ jinslaridan bitumni ajratib olish bitumni miqdori 10-15 % dan ortiq bo‘lsa, maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bitumli asfalt jinslaridan bitumni maydalangan tog‘ jinslari suvda qaynatish yoki organik erituvchilarda ekstrksiya qilish orqali olinadi. Tabiiy bitumlar tarkibida quyidagilar bo‘ladi: Asfaltenlar 32-68 %, smolalar 13-45 %, mineral moylar 15-30%. Tabiiy bitumlarning zichligi 1,05-1,15 g/sm , yumshash harorati 110 -210ºC, kislota soni 0,5-0,15 (mg KOH)/gr, kul miqdori 0,1-5 % ni tashkil etadi [13].

Ozokeridlar.Tabiiy ozokerid (tog‘mumi) izotuzilishli metan uglevodorod-laridan tashlik topgan, qo‘ng‘ir rangdan to‘q qora ranggacha bo‘lgan massa. Tog‘ jinslarini g‘ovak qismiga, yoriq hamda chuqurchalarga ozokerid so‘rilib kiradi. Ozokeridning suyuqlanish temperaturasi 65- 100 ºC ni tashkil etadi. SHu sababli uni qaynoq suv orqali tog‘ jinslaridan ajratib olinadi. Ajratib olingan ozokerid sulfat kislota va oqlovchi loylar bilan qayta ishlanadi. YAxshilab tozalash natijasida tiniq shaffof ozokerid olish mumkin. Ozokeriddan serizin olinadi. Ozokerid, parafin va serizin aralashmasi matoni, qog‘ozni, elektrdan izolyatsiyalovchi materiallar, rezina-texnik materiallar ishlab chiqarish va boshqa maqsadlar uchun ishlatiladi [14].

Organik bog’lovchi moddalar nafaqat yo’l qurilishida, balki sanoat korxona maydonlari, yo’lka qurilishlarida, tombop va gidroizolyatsiya ashyolari ishlab chiqarishda hamda radioaktiv nurlardan saqlanishda keng foydalaniladi.Organik bog’lovchilarning afzalligi ular tosh ashyolar bilan yaxshi yopishadi,ularning sirtida nam va zararli muhitlarga chidamli parda hosil qiladi,xoxlagan quyuqlikda tayyorlab ashyoning yuzasiga surtish yoki shimdirish mumkin,bog’lovchi sifatida mayda va yirik to’ldirgichlarni o’zaro yopishtiradi,shu bilan birga yaxlit,zararli muhitga chidamli buyum hosil qiladi. Xossalari,kimyoviy tarkibi va ishlab chiqarish texnologiyasiga ko’ra organic bog’lovchi moddalarni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin.

-tabiiy, neftli, slanets bitum bog’lovchilari;ular naften, aromatic va metan qatorli uglevodorodlardan tashkil topgan bo’lib, kislorod, oltingugurt va azotli moddalarning birikishidan hosil bo’ladi.

-toshko’mit, torf, yog’och qatronli bog’lovchilar;asosan aromatik uglevodorodlardan tashkil topgan.

Xom ashyoning xiliga ko’ra bitum va katronlar quyidagi guruhlarga bo’li-nadi: asfaltli tog’ jinslari (asfaltli oxaktosh,qumtosh,qumlar va boshqalar) tarkibi-dagi tabiiy bitum,neft va ularning smola qismlarini qayta ishlab olinadigan neft bitumlari;yonuvchan bitumli slanetslarni haydashdan (tarkibiy qismlarga ajratish) hosil bo’lgan moddani qayta ishlab olinadigan slanets bitumlari; toshko’mirni qu-ruq holda haydab olinadigan toshko’mir; torfni quruq holda haydab olinadi-gan torf katroni va yog’ochni quruq holda haydab olinadigan yog’och katroni.

Organik bog’lovchilarning asosiy xossalariga va tarkibiga ko’ra quyidagi sinflarga bo’lish mumkin:

-qattiq bitum va katronlar 20-35ºC haroratda quyuq,120-180ºCda esa suyuq holatga aylanadi;

-qayishqoq bitum va katronlar yuqoridagi yuqoridagi haroratlarda qayishqoq va oquvchan holatga aylanadi;

-suyuq bitumm va katronlar 20-25ºC haroratda to’kiluvchan,tarkibida esa uchuvchan siyrak molekulali uglevodorodlar mavjud bo’lib ,uni 15-120ºC haroratda ishlatish mumkin.Uchuvchan uglevodorodning bug’lanib krtishi hisobiga vaqt o’tishi bilan quyuq bitumm va katron xossalariga ega bo’ladi.

-bitumli suv yoki katron zarrachalarining o’zaro yopishmagan holda suvda suzib yurishini taminlash uchun emulgator qo’shilmasi bilan jadal qorishtirib olinadigan bog’lovchilar.Uni qum yirik to’ldirgichlar qorishtirib saqlaganda undagi suv bug’lanib bitum zarrachalari o’zaro yaqinlashadi va qorishma yoki asphalt beton holiga aylanadi [15].

Neft bitumlari

Yo’l qurilishida eng ko’p qo’llaniladiga bog’lovchi modda - neft bitumlaridir.Tabiiy bitumga nisbatan neft bitumlarining baxosi 5-6 barobar arzon.Bitumning sifati yer ostidan olinadigan neft xossasiga bog’liq.Ko’p smolali ,kam parafinli va asfaltsmola moddaning miqdori 20%dan kam bo’lmagan neftdan yuqori markali bitumlar olinadi. Yo’lbop neft bitumlarini olishning asosan ikki usuli mavjud:

-tiniq neft mahsulotlari olingandan keyin qolgan ikkilamchi maxsulotni qayta ishlab,ya’ni oksidlab olish;

-neftni qayta ishlaganda qolgan ikkilamchi maxsulot(qoldiq bitum).

Shu bilan birga, yo’l qurilish bop bitumni xoxlagan xossada ishlab chiqar-ish uchun xar hil quyuqlikdagi neft amxsulotlarini aralashtirib (kompo-undlash) suyuq bitumlar olinadi [16].

Neft bitumlari kimyoviy tarkibi bo’yicha bir-biridan kam farq qiladi.Uning tarkibida asosan uglerod(72-81%) va vodorod(14% gacha) bor.Bulardan tashqari , bitumda kislorod, oltingugurt va qisman boshqa moddalar uchraydi.Oltingugurt miqdori 4-6% dan ortmaydi.Bitumlarning sifati undagi ASFALTEN, smola va yog’lar miqdoriga bog’liq.Bitumning mineral to’ldirgichlar bilan yaxshi yopishishida undagi asfalten kislotalar va dan ortmaydi.Bular to’ldirgichlarni faollashtiradi va asphalt-beton xossalrini yaxshilaydi. Bitumda smola miqdori 15-30% dan ortmaydi.U bitumning egiluvchanligini,cho’ziluvchanligini oshiradi. SHu bilan birga haroratni o‘zgartirish orqali ham olinayotgan bitumlarning fizik mexanik xossalariga o‘zgartirish kiritish mumkin [17].

. III. TADQIQOT O’BEKTI VA XOM ASHYO VA TAYYOR MAXSULOTLARNI ANALIZ QILISH USULLARI ­­
Havola qilinayotgan nazariy va amaliy ishning asosiy obektlari:

 Gossipol smolasi yog‘– moy sanoati chiqindisi;

 Dalomit;

• 
  Talk
  
• 
  Kaolin
  

Paxta moyi ishlab chiqarishda ikkilamchi sifatida ko‘p tonnalik soapstok va undan yog‘ kislotalari olishda gossipol smolasi hosil bo‘ladi. Respublikamizda mavjud 19 ta moy ishlab chiqarish korxonalaridan 4 tasida (Kattaqo‘rg‘on, Yang iyo‘l, Urganch, Andijon) soapstok qayta ishlanib, yog‘ kislotalari olinadi. Bu jarayonlarda paxta gudroni yoki gossipol smolasi chiqindi sifatida hosil bo‘lmoqda. Respublikamizda yiliga 20 ming tonnadan ko‘proq gossipol smolasi yig‘ilib qolmoqda yoki tashlab yuborilmoqda.Tadqiqot predmeti yuqoridagi tur mahalliy xom ashyolar va sanoat chiqindilari asosida yangi turdagi gidroizolyatsion bitumolishga qaratilgan. Tadqiqotlarda kimyoviy, fizik­kimyoviy uslublardan foydalanildi. Yog‘ kislotalarini distillash 220-230⁰C da olib boriladi. Mazkur jarayon natijasida yog‘ kislotalarining haydalishi bilan bir vaqtda kubda 40-50% miqdorida kondensatsiya mahsulotlarini tutuvchi gossipol smolasi hosil bo‘lib, polimerlanish jarayonlari boradi. Gossipol smolasining tarkibi ko‘pchilik olimlar tomonidan o‘rganilgan bo‘lib, smola 52-64% xomaki yog‘ kislotalari va ularning hosilalaridan, qolgan qismi esa gossipolning polimerizatsiya va kondensatsiya mahsulotlari va uning moylarni ajratib olishda hosil bo‘ladigan o‘zgarish mahsulotlaridan tashkil topgan

Xom-ashyo tog’risida ma’lumotlar

Kaolin- Al₄ [Si₄O ₁₀] [H₂O]₈ yoki 2Al₂O₃^.2SiO₂^.8H₂O.Bu mineralning qadimiy nomi xitoy tilidan olingan «Kay-ling»- baland tog’ demakdir ( kaolin koni shunday deb atalar edi). Bu shu gruppa minerallari orasida eng ko’p tarqalagan bo’lib, u ko’p gillarning tarkibiy qismi hisoblanadi. Kimyoviy tarkibi.Al₂O₃ 39,5%, SiO₂ 46,5%, H₂O 14%. Ayrim komponen-tlarning miqdori o’zgarib turadi.Mineral tarkibida kam miqdorda Fe₂O_3, MgO, CaO, Na₂O, K₂O, BaO, SiO₂ va boshqa metal oksidlari aralashmalari bo’ladi.

Paydo bo’lishi va konlari.Asosiy massasi alyumosilikatalrga ( dala shpatlari, slyudalar) boy magmetik va metamorfik jinslar –granitlar, giyeslar, kvarslai porfirlar va h.k ning murash sharoitlarida yuzaga keladi.Kaolinit paydo bo’lishining shu protsessi H₂O bilan CO₂ ta’siri ostida o’tadi.Bunda ishqorlar qisman SiO₂ va ishqoriy yer elementlari bilan birga karbonatlarga aylanib yuvilib ketadi. Kvarts bilan birga boshqa kimyoviy barqaror minerallar esa kaolin yoki kaolin gili deb ataladigan massa ichida aralashmalar tarzida qoladi.Ko’pincha shunday yo’l bilan to’planib qolgan kaolin massasi yuvilib ketadi va o’zi xosil bo’lgan joydan uzoqlashsa,ya’ni suvi turib qolgan xavzalarda, boshqa yirik minerallardan tozalangan holda,mayin dispers gil cho’kindilardan iborat qatlam holida yotqiziladi.

Kaolinlanish protsessi xam, past temperaturali gidrotermal protsess sharoitlarida, balki, tarkibida asosan CO₂ bo’lgan nordon suvlarning o’sha, tarkibida ishqorlari bo’lmagan alyumosilikatlar bilan alyuminiy silikatalariga ta’sir etishidan yuzaga kelgan bo’lsa kerak.Protsess aslini olganda bu yoki boshqa mineral o’rnida, ularning qiyofasini saqlab qolgani holda, kaolinit psevdomorfozlae hosil qilishiga olib keladi.Masalan, kaolinitning dala shpatlari muskovit, topaz, skapolit, leysit, andaluzit, pirofillit va h.k. lar o’rnida xosil bo’lgan psevdomorfozlari shular qatoriga kiradi. Regional metaforfizm protsessida yuqori temperaturali sharoitlarida gillar zich gilli slanetslarga (argillite va fillitlaraga) 300ºC dan ortiq temperaturali kaolinit butunlay parchalanib kukunga aylanadi, ishqorlar yo’q bo’lganida esa kristallariga slaneslar tashkil etuvchi andaluzit, sillimanit, disten, granatlar va boshqa materiallrga aylaanadi. Amaliy ahamiyati.Kaolin sanoatning juda ko’p tarmoqlarida qo’llaniladi.U tarkibidagi boshqa aralashmalarning ko’p-ozligiga qarab, shundayligicha (xom xoligacha) ya’ni avval boyitmasdan yoki maxsus qurilmalarda tinitib olinganidan keyingina ishlatiladi.

1.Uning eng qadimiy va eng ko’p ishlatiladigan joyi keramika (kulolchilik) sanoatidir. Tarkibida temir oksidlari bo’lmagan kaolin asosan nozik keramikada, chinni bilan fayans ishlab chiqarishda ishlatiladi. Shu maqsadda , kaolinning yopishqoqlik xususiyati , suvda barqaror suspenziya xosil qilish qobiliyati (tez cho’kib qolmasligi), eng muximi pishiriligandan keyin qattiq hamda yorilib ketmaydigan toshdek maxsulotga aylanib qolishdan foydalaniladi.Erish temperaturasi yuqori (1580ºC dan past emas)bo’lgan o’tga chidamli gillar tarkibida ko’pincha erkin glinozem bo’lib, asosan metallurgiyada shamot g’ishti, probkalar, quvurchalar, voronkalar, va h.k lar sifatidaa ishlatiladi.Loy tuvaklar, cherepitsalar, trubalar va h.k.lar sifatida ishlatiladi.

2. Gil qurilish ishlarida nam o’tkazmaydigan saqlovchi qoplama sifatida pod-val taglariga yotqizizsh, suv omborlari plotinalarini qurishda, somonli g’isht va su-voqchilik ishlarida, gilli sement qorishmalari tayyorlash va h.k. larda ishlatiladi.

3. Qog’oz sanoatida kaolindan qog;ozlarning yuzasini silliq qiluvchi, zichligini orttiruvchi va unga boshqa xususiyatlaar beruvchi to;ldiruvchi (aralashma) hamda appiraaturalar sifatidaa foydalaniladi. Ba’zi bir qog’oz sortlarida kaolin 40% gacha yetadi.

4. Sanoatning boshqa tarmoqlarida kaolinit massalariga alif va boshqa moddalar qo’shish yo’li bilan klyonkalar, linoliumlar, qalam, bo’yoqlar, jumladan ultramarine(kremnezyom, soda, oltingugurt va organic moddalar bilan qo’shib), alyuminiy oksidi va h.k.ishlab chiqarishda foydalaniladi. Shuni ham aytish lozimki, mayin dispers gil, gilli loyqa (barqaror suspenziya )olish uchun ishlatiladi.Bunday loyqa neft,tuz va boshqa sochiluvchan foydali qazilmalarnirazvedka qilish maqsadida parmalash quduqlarini kesib o’tishda, o’shaa jinslardagi darz yoriqlarini va mayda kovaklarini loyqa bilan to’ldirish bu bilan parmalangan quduq devorlarini qulashdan saqlash uchun hamda parmalash paytida maydalangan ruda zarralarini shu loyqa bilan osonlikcha chiqarib tashlash maqsadida qo’llaniladi(gil aralashganligi natijaasida suyuqlikning solishtirma og’irligi ortadi). Rangi. Rangsiz, uning kukun massalari ba’zan qong’ir’sarg’ish yoki yashil-roq oq bo’ladi [18-23].

Talk- Mg₂ [Si₄ O₁₀][OH] ₂ yoki 3Mg^.4SiO₂^. H₂O.Bu mineral qadimda arabcha shu nom bilan atalagan. Paydo bo’lish va konlari.Talk ko’pincha magniyga boy o’ta asos jinslarning gidrotermal o’zgarishidan yuzaga kelgan maxsulot holida topiladi. Bunday paytla-da u, qonuniy ravishda , xromshpilari (breynirit, magnezit), ba’zan kalsiy karbonatlari bilan bir assotsiyada bo’ladi.Qayta yuzaga kelgan maxsulot sifatida gematit yoki magnetit,ba’zan appatit metakristallarining bo’lishi ham juda xarakterlidir. Mineral-larning paragnezisiga qaraganda talk tarkibida karbon kislotasi bo’lgan gidrotermal eritma yordamida magniy silikatlari hisobiga quydagi reaksiya sxemasi bo’yicha paydo bo’ladi:

4(Mg,Fe)₂SiO₄+H₂O+3CO₂ ↔- Mg₂ [Si₄ O₁₀][OH] ₂ +3MgCO₃+Fe₃O₃

Talkning konlari kontakt-metasomatik protsesslar bilan ham bog’liqdir. Ular gidrotermal stadiyada dalomitlar bilan intruziv jinsllar kontaktida yuzaga keladi.

Talk sanoatda keng miqyosda qo’llaniladi. U asosan kukun qilib ( talk taqoni) va qisman yirik bo’lak shaklida ishlatiladi.Mayin yanchilgan talkqog’oz sanoatida, shuningdek, rezina sanoatida to’ldiruvchi sifatida, ishlab chiqarilgan maxsulotning foydali xususiyatlarini birmuncha saqlagani holda xajmini ko’paytirish maqsadida ishlatiladi.Temirsiz a’lo sifatli navlari parfyumeriyada (upa moy, pastalar ) tayyor-lashda qo’llaniladi. Bo’yoqchilik sanoatida zangdan saqlovchi ham yorug’likka chi-damli bo’yoqlar bilan shishaga, metal buyumlarga yozish uchun yumshoq qalam-lar ishlab chiqarishda ishlatiladi.To’qimachilik sanoatida talk kukunining adsorbsiya etish ( o’ziga tortish shimish) xususiyatidan foydalanib, paxtani oqartirish , yog’-moy dog’larining ketkazish uchun va boshqa maqsadlarda ishlatiladi.Talk kukuni keramika sanoatida yuqori voltli elektr izolyatorlari, kislota bilan ishqorlarga chidamli idishlar, quvurlar va h.k. ishlab chiqarish uchun qo’llaniladi.

Tarkibida odatda , boshqa minerallar (asosan karbonatlar bilan silikatlar) aralashmasi bo’lgan talk toshi g’isht, tosh plita va boshqalar sifatida ishlatiladi. Magnezit aralshmasi ko’p bo’lgan talk o’zining o’tga chidamlilik xususiyati bilan, ayniqsa ajralib turadi.Ular metallurgiya pechlari va perevoz o’txonalarini ichki to-monidan qoplash va boshqa maqsadlar uchun qo’llani-ladi.Nihoyat yanchilgan talk toshidan flitasnoz boyitsh yo’li bilan toza talk maxsuloti olishimiz mumkin [24-26]

Gossipol smolasi- fizik kimyoviy va kimyoviy xarakteristikasi Gossipol C₃₀H₃₀O₈ (Brutto formulasi) sariq rangli zaharli, qattiq kristall modda. G’o’za (Gossypium) ning asosiy maxsulotlaridan biridir. U g’o’zaning hamma organlarida bo’lib, uning miqdori chigitning mag’zida % gacha, ildiz po’stlog’ida % gacha qolgan boshqa qismlarida esa kam bo’ladi. Gossypol va uning analoglari gossipur-purin, gossiverdurin,gossifulin chigit yadrosidagi maxsus bezchalarda joylashgan bo’lib, ular devoir nihoyatda mustahkam va ko’pchilik organic erituvchilar ta’siriga chidamli. Gossipol smolasi-noozuqaviy yog’- moy maxsulotis bo’lib, paxta soapstogi yog’ kislotalarining distilyatsiya qilishda qolgan gudron.Soapstok yog’ va moylari ishqoriy neytrallashdan olingan oraliq mahsulotdir. Gudron esa distillanmaydigan kubli qoldiq hisoblanadi.Gossipol smolasi sifat ko’rsatkichlari va qo’llanilishiga ko’ra ikki turga bo’linadi [27-28].

Gossipol smolasi fizik kimyoviy va kimyoviy xarakteristikasi

Yog’ va moylarni gidroksidlar bilan ishlanishida kimyoviy rafinatsiya jarayonida neytral moylarda (jir), tuzlar, sovunlar paydo bo’ladi. Ularni suv eritmalari suvli eritmalari katta zichligi natijasida jirlardan bo’laklanadi. Unday sovun massasini soapstok deyiladi. TU-18-Uz-38-79 markali paxta soapstoki quyidagi ko’rsatkichlarga ega: rangi- toq jigarrangdan toq sariq rangacha; 20°C da konsentratsiyasi (quyuq-suyuqligi)- suyuqdan muzlargacha, soapstok massasida umumiy yog’(jir)ni massa qismi 35% dan baland. Umumiy yog’kislotalarini va yog’ bo’lmagan moddalarni soapstokdagi qismi 30% dan kammas. Paxta moylarini va jirlarini neytralizatsiyada paydo bo’lgan soapstoklar umumiy jirlar qismlari, yonaki moddalar soni bilan ham farqlanadi. Masalan; Toshkent yog’-moy kambenatini soapstoklari 40,8-61,2 % gacha umumiy jirlarga ega, 16,2 – 22,1% neytral jirlarga ega. 3,6-6,2% moy bo’lmagan moddalarga, 9,0-30,6 % gacha suvga ega. Soapstokni o’rtacha jir kislotalarining tarkibi, mass. %: C₁₄-1,3; C₁₆-42,8; C₁₈-23. O’rtacha molekulyar massasi 276.

Ishda qo’llanilgan Gossipol smolasi yog’ kislotalarini distilyatsiyasi 220-230°C natijasida paydo bo’ladi. U o’z tarkibida 40-50% gacha kondensatsiya va polimerizatsiya mahsulotlariga ega, Gossipol mahsulotlarini bir-biriga ta’sir ko’rsatishi. Gossipol smolasiga GOST-18-114 talablari [29]:

1. tashqi ko’rinishi - qiyin oquvchan massa

2. toq jigarrangdan qoragacha

3. kislota soni – mg, KOH – 50-100

4. kul (zollar) qismi, massa % sifatida 1,0-1,2

5. suv va uchuvchan moddalar qismi 4% gacha

6. atsetonda eruvchanligi – massa, 70-80%

7. solishtirma og’irlik, gr/sm³ – 0,98-0,99

8. sovunlanish massasi, mg KOH – 80-130

CaO (kalsiy oksid)- biz ishlatgan CaO dokonlarda sotiladigan bo’lib,oq va nimrang sariq tusli, suvga solinganda suv bilan reaksiyaga kirishib o’zi yaxshi maydalanib, qo’shimcha qoldiqlar hosil qilmasdan gidroksid zarrachalarini hosil qiladi.Shu sababli biz ishlatgan kalsiy oksidini yuqoridagi talablarga javob beradi deb hisobladik.Kalsiy oksidbo’laklarini havonchada maydalab, 0,3 sm li teshgi bo’-lgan elakchalardano’tkazib,so’ngra qizdirilgan smolasi tarkibiga aralashtirdik [30].

Gidroizolyatsion materiallarning cho‘zilishda uzilish kuchi, shartli mustahkamlik, shartli kuchlanish, nisbiy cho‘zilish va nisbiy qoldiq cho‘zilishni aniqlash. Sinov vositalari va yordamchi qurilmalarSinov uchun uzish mashinasi ishlatiladi va u quyidagilarni ta’minlaydi:

-kuch o‘lchagichni 2 N (0,2 kgs) bo‘laklarga bo‘lingan 0-1000 N (0-100 kgs) o‘lchash shkalasini ishchi sohasini;

-kuchlanishning (kuchning) o‘lchashni ruxsat etilgan xatoligini, hatolik asosiy materiallar va izolni sinashda ± 1 %dan oshmasligi kerak;

-harakatchan qisqich harakatini doimiy tezligini (100 ± 10) mm/min bo‘lishi shart.

Namuna cho‘zilishiga bog‘liq ravishda kuchni qayd qiluvchi qurilma bo‘lganda diagrammada kuchni qayd qilish ± 2 % oshmasligi kerak.

Kuchlanish birliklarida graduirlangan shkala yoki chop qiluvchi qurilma bo‘lganda qayd qilishni umumiy hatoligi ± 5 % oshmasligi kerak.

GOST 11358 bo‘yicha bo‘laklar qiymati 0,01 mm bo‘lgan va 10 mm gacha o‘lchash sohasiga ega indikatorli qalinlik o‘lchagichda amalga oshiriladi.1 mm aniqlikdagi shkalali metall lineyka ishlatiladi [31].

Suyuqlanadigan va suyuqlanmaydigan bitumli va bitum-polimerli materiallarni sinovdan o‘tkazish o‘lchamlari [(300 x 50) ± 1] mm bo‘lgan ko‘ndalang kesilgan uchta namunada olib boriladi. Asossiz bitumli va bitum-polimerli hamda polimerli materiallarni barcha turlarini sinash shtanetsli pichoqlar bilan kesib olingan uchta lopatasimon namunada amalga oshiriladi. Lopatka-namuna turi ma’lum tur mahsulot uchun standartda yoki texnik shartda ko‘rsatiladi.

Namuna-lopatkalar turlari va o‘lchamlari 1- jadval va rasm 1,2 dagi ko‘rsatmalarga mos kelishi kerak.

Jadval 1

Namuna-lopatkalar turlari

O‘lcham nomi	Namuna-lopatka o‘lchami (mm)		O‘lcham nomi	Namuna-lopatka o‘lchami, mm
	Tip I	Tip II		Tip I	Tip II
Umumiy uzunlik Keng B qism eni Tor (ishchi) b qism eni	250±1 60*1 50±1	115±1 25±1 6±0,4	Tor (ishchi) qism uzunligi L1 Katta radius R Kichik radius r	116±1 75±1 -	33±1 25±1 14±1

Ishchi qism uzunligida pichoq enidan chetlanish 0,025 mm dan ko‘p bo‘lmasligi kerak. Ishchi qismda maksimal va minimal qalinlik orasidagi farq lopatka namunaning 1 tipi uchun 0,2 mm, 2 tipi uchun esa 0,05 mm dan oshmasligi talab qilinadi.

Rasm -1. Namuna – lapatka tip I