Ushbu ma’ruzada arid o‘lkalardagi eol jarayonlar, iqlim mintaqalari va shamol turlari,shamolning geologik va geomorfologik ishi hamda eol relyef shakllari haqida ma’lumot berilgan. Ma’ruza №13 eol jarayonlar va relyef shakllari reja

1. Mahkamlangan yoki mustahkamlangan qumlarda o`simlik qoplami 50% dan ko`p.
2. Yarim mahkamlangan yoki yarim mustahkamlangan qumlarda o`simlik qoplami 25-50% gacha.
3. Mahkamlanmagan yoki mustahkamlanmagan qumlarda o`simlik qoplami deyarli yo`q bo`ladi. O`rta Osiyo cho`llarini faqat 10 % maydonida o`simlik qoplami deyarli yo`q. Shunga ko`ra qumli cho`llarning quyidagi shakllari uchraydi: tekis qumlar, do`ng qumlar, pushtali qumlar yoki qum tepalar, chuqurchali yoki ko`zoynakli qumlar, barxanlar.

16-rasm. Yakka barxanning va barxan gryadalarining sxemasi
Mahkamlanmagan yoki mustahkam-lanmagan qumli cho`llarni xarakterli relyef shakllaridan biri barxan (qum do`ngliklarini qozoqcha nomi) ko`chma qumlar shamol ta’sirida bir joydan ikkinchi joyga ko`chib yuradi (16-rasm).
Shamol o`simlik bilan ixota qilinmagan ochiq yuzalardan mayda qum zarrachalarini uchirib biror to`siqlikka (butalar, alohida qoyalar, tepaliklar) duch kelmaguncha olib ketaveradi. To`siqqa uchragach shamolni kuchi sinib keltirayotgan jinslarini tashlab qum tepalik hosil qiladi. Ularning ko`rinishi asosan, yarim oy shaklida bo`lib, shamolga qaragan tomoni ancha yotiq (qiya) -5 -15<sup>o</sup> burchak ostida bo`lsa, shamolga qarama-qarshi tomoni yani orqasi, o`z navbatida ancha tik -25-30<sup>o</sup> burchak ostida va ikki cheti shox ko`rinishini olib yarim oy, yoy, o`roq shaklidagi qum tepaliklariga aylanadi. Bunday tepaliklarni cho`llarda yashovchi turk qabilalari “barxan” deb ataydilar. Arid relyefining birlamchi eol akkumulyativ shakli barxanlardir. Dengiz bo`yidagi dyunalardan farq qilib, barxanlar faqat quruqlik ichidagi qumlarda vujudga keladi. Barxanlarni balandligi Qoraqum va Qizilqumda 1-6 m , kamdan-kam 8-20 m, Sahroi Kabirda balandligi 100-200 m ga etadigan barxanlar uchraydi. Ko`pincha barxanlar yaxlit qum massivlarida hosil bo`ladi, shu sababli, to`da-to`da bo`lib yotadilar. Bir-birovlariga o`z qanotlarining uchi bilan ulanib yoki biri ikkinchisining ustiga chiqib barxan zanjirlarini hosil qiladi, ya’ni bir-biroviga paralel shakldagi barxanlar to`dalarini hosil qiladi. Barxan zanjirlarining kengligi ularning pastki qismida 800-1000 m gacha bo`ladi. Balandligi esa O`rta Osiyo cho`llarida 20-60 m gacha, barxan zanjirlarining uzunligi yuzlab metrdan 2-5 km gacha. Barxan zanjirlarining cho`zilib yotishi dengiz to`lqinlariga juda o`xshaydi. Barxan zanjirlari katta qum massivlaridagi o`ziga xos relyef shakllaridir. Bir tomondan esgan shamol alohida barxanni hosil qilsa, qarama-qarshi tomondan esgan shamol esa shu barxan orqasidan yangi barxanni hosil qiladi: shamol esadigan tomonini o`zgartirishi bilan yangi barxanlar hosil bo`lib, barxanlar bir chiziq bo`ylab uzunasiga qo`shilib barxan pushtasini hosil qiladi. Bunda barxanlar ketma-ket bir-biroviga qo`shilib ketadi. Uzunligi yuzlab metrdan bir necha km gacha bo`ladi. Barxan qumlarida ko`pincha chuchuk suv to`plangan bo`ladi.
Do`ng qumlar - barxanga qaraganda harakatsiz, o`simlik bilan mustahkamlangan va katta maydonlarda uchraydigan qum uyumlari keng tarqalgan. Shamollarning yo`nalishini tez-tez o`zgarib turishi yer yuzasi ko`rinishiga ta’sir etadi. Bunday vaqtda qum massivlarining butun sirti aylanma, chuziqroq va yarim doira shaklida bo`ladi. Do`ng qumlarning relyef shakllari noto`g`ri shaklli do`ngliklardan iborat bo`lib, ularni yonbag`ri bir-birovidan farq qilmaydi. O`simlik atrofida shamol sekinlashib, qum to`planishidan hosil bo`ladi, ularni balandligi 2-5 m, bu qumlarda chuchuk yoki shurtob yer osti suvlari 3 m dan 5 m gacha bo`lgan joylarda vujudga keladi. Do`ng qumlar ustida ko`pincha oq saksovul, kandim kabi o`simliklar zich o`sishi, qumni mustahkamlash bilan birga balandligini oshirishga sababchi bo`ladi. Do`ng qumlar Qoraqumda, Qizilqumda ko`proq uchraydi.
Chuqurchali yoki ko`zoynakli (uyali) qumlar. Do`ng qumlar orasidagi pastqamliklar tartibsiz ravishda joylashgan. Pastqamliklar ustidan o`tayotgan shamol, bu chuqurchalarga ham kirib aylanib chiqadi. Har bir shamol aylanib chiqqanida pastqamlikni tagi chuqurlashadi va atrofi kengayadi, shunday qilib uyali qumlarni tagi yassilanadi va devorlar tikroq bo`lib boradi. B.A.Fedorovichning tasviri bo`yicha, somolyotdan qaraganda huddi chechak kasalidan cho`tir bo`lgan kishining yuzidek ko`rinadi. Bu chuqurchalarning diametri ko`pincha 50-70 m ga yetadi va bir-biroviga juda zich taqalib turadi. Ularning chuqurligi 2 m dan 10-12 m ga yetadi. Bularni B.A.Fedorovich birinchi bo`lib yacheykalar (uyalar) deb atadi. Bu yerda yer osti suvlari yaqin bo`lgani uchun qora saksovul bilan yer osti suvining tarkibiga qarab chuchuk bo`lsa yantoq va boshqa o`simliklar o`sadi, agar shur suvlar yer betiga yaqin bo`lsa (2-5 m gacha) sho`radoshlarning turlari o`sadi.
Pushtali tepalar yoki jo’yak qumlar Qoraqum va Qizilqum cho`llarida, shuningdek Taklamakon cho`lidagi qumtog`larda (pushtali qumlar shunday nomlanadi) va Shimoliy Afrika yerglarida katta maydonlarni egallaydi. Pushtali qumlar Avstraliya cho`llarida eng ko`p tarqalgan relyef shakli. O`rta Osiyo va Qozog`istonni o`rgangan olimlardan biri B.A.Fedorovich pushtali qumlarni quyidagi 3 xususiyatini ko`rsatgan:
1. Pushtali qumlarni to`g`ri yo`nalishdagi ko`rinishi;
2. Pushtali qumlar o`z yo`nalishida tarmoqlanib ketadi va bir-birovi bilan qo`shilib to`g`ri cho`zilib yotadi;
3. Pushtalar nisbiy balandligi jihatidan bir-biridan farqlanadi, buni o`zi pushtalar ustini balandi-past bo`lishiga sababchi bo`ladi. Pushtali qumlarning shamolga ro`para va ters yonbagri bo`lmaydi, ular asosiy shamollar yo`nalishiga mos cho`zilgan bo`ladi. Pushtali qumlarning balandligi O`rta Osiyoda 10-20 m, Avstraliyada ham ko`pincha 10 m atrofida, Sahroi Kabirda esa 1 m dan 70 m gacha boradi. Pushtali qumlarning uzunligi 0,5 kmdan bir necha o`nlab km gacha yetadi. Pushtali qumlar orasidagi pastliklar tagi gilli (O`rta Osiyoda) yoki toshloq (Sahroi Kabirda) bo`ladi, ularni kengligi 10 m dan 2-4 km ga yetadi. Pushtali qumlar asosan o`simlik bilan mustahkamlangan qum relyef shakllar keng tarqalgan. Pushtalar shamol yo`nalishi bo`yicha cho`zilganligi sababli ko`pchilik tadqiqotchilar ularni shamol natijasida paydo bo`lgan deb hisoblaydilar.
3-TEST
Agar qumli cho`lning 37 % i o`simlik qoplami bilan bannd bo’lsa quyidagilardan qaysi biriga kiritamiz?
Yarim mahkamlangan yoki yarim mustahkamlangan qumlarga
Yarim mahkamlanmagan yoki yarim mustahkamlangan qumlarga
Mahkamlangan yoki mustahkamlangan qumlarga
Mahkamlanmagan yoki mustahkamlanmagan qumlarga