Узбекистон олий ва урта махс
Download 2.66 Mb.
|
НИЗОМИЙ НОМИДАГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ПЕДАГОГИКА tasviriy faoliayt 22
|
Tayanch tushunchalar: tashabbuskorlikni uygotish, real votselik, gorizontal x,olda joylashtirish.
Kurish-yasash lotin tilidan olingan bulib, turli predmetlarni, kism va elementlarni ma’lum bir xolatga keltirish, degan ma’noni bildiradi. Bolalarni kurish-yasashida kurilish materiallaridan, kogozdan, karton, daraxt va boshka materiallardan turli xil uyinchoklar yasash urgatiladi. Uz xarakteriga kura bolalar kurish-yasashi kupincha tasviriy va uyin faoliyati bilan uxshashdir-bu tevarak atrofda aks etadi. Bolalarning yasagan narsalari asosan amaliyotda ishlatiladi. Masalan: uyinlar, archani yasatish uchun, onalarga sovga uchun. Kurish-yasash faoliyati-amaliy faoliyat bulib, oldindan belgilangan, biror maksadga karatilgan real vokelikdir. Kurish-yasash faoliyatiga urgatish jarayonida bolalarda akliy, axlokiy, estetik va mexnat tarbiyasi yanada shakllanib boradi, xamda ularda tevarak-atrofdagi predmetlarni taxlil kilish kunikmasi, mustakil fikrlash, badiiy did, shaxsning irodaviy sifatlaridan (maksadga intilish, kat’iylik va xokazo...) tarkib topa boshlaydi, bularni barchasi bolalarni maktabda ukishga tayyorlaydi. Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalarni kurilish materiallari yordamida uyin va mashgulotlar utkazishning axamiyati katta. YOsh avlodni xar tomonlama tarbiyalashda maktabgacha ta’lim muassasasida kurilish materiallari yordamida utkaziladigan uyin va mashgulotlar katta urin egallaydi. Bolalarning kurilish uyinlari rollarga bulinib, uynaladigan uyinlarning ajralmas bir kismi xisoblanadi. Kurilish uyinlarida xam bolalar tevarak atrofdagi narsalarni, kattalarning faoliyatlarini aks ettiradilar. Kurilish uyinlarining mazmuni bolalarning uzlari yaratadilar. Bolalar kupincha kattalarning kurilishdagi faoliyatlariga taklid kilib, «Kuruvchi ishchi» rolini bajaradilar. Bolalarning kurilish uyinlari kizikarli ijodiy faoliyatdir. Ular uz uyinlarida kurilishlarni transport xarakati, kattalarning mexnati xakidagi taassurotlarini aks ettiradilar. Bunday uyinlar bolalarda tashabbuskorlikni uygotishga, ularni fikr yuritish va xarakat faoliyatlarini faollashtirishga keng imkon yaratadi. Mashgulot va uyin vaktida bolalar bir-birlari bilan turlicha munosabatda buladilar. Ular rollarni uzaro bulishib oladilar, ishlarni bajarishda bir birlariga yordam beradilar va maslaxatlashadilar. Kurilish uyinlarida xarakat elementlari kup bulib, u bolalarning xarakat kilishga nisbatan bulgan talablarini kondirishga yordam beradi. Bola biror narsani kura boshlaganda kurilish materiallarini tegishli joyga olib boradi, ularni stol yoki pol ustiga joylashtiradi, engashadi, bu vaktda uning kullari faol xarakat kiladi, ya’ni ma’lum mikdorda jismoniy kuch sarflaydi. Mayda kurilish materiallari bilan uynaganda kulning mayda muskullari yaxttti rivojlanadi. Kurilish uyinlari uynash natijasida bolalarning kuzatuvchanligi ortadi, texnikaga bulgan kizikishlari usib boradi. Bundan tashkari ular uyin jarayonida oddiy geometrik shakllarning tuzilishi bilan xam tanishadilar. Kurilish uyinlarining tarbiyaviy ta’siri bolalar aks ettiradigan xodisa va narsalarning goyaviy mazmuni uz aksini topadi. Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarda tafakkurning taxlil va sintez, takkoslay bilish kabi jarayonlari xali sust rivojlangan buladi. Kurilish materialari yordamida utkaziladigan uyinlar esa bolalarning tafakkurini, ijodiy kobiliyatini ustiradi. Tarbiyachining kursatgan narsasini esda saklab kolish va uni kayta esga solish bolalarni narsalarni bir-biriga solishtirishga, taxlil va sintez kilishga, uxshashini topib kuyishga va farkini ajrata bilishga majbur kiladi va kurilishdagi vazifalarni pala- partish bajarmaslikka, tasodifiy xulosa bilan konikib kolmay, balki maksadga muvofik yul tutishga urgatadi. Bolalar bilimini mavzuli ravishda kurilish uyinlari fakat tevarak-atrofni bilib olish vositasigina bulib kolmay, balki axlokiy sifatlarni tarbiyalovchi vosita xamdir. Bolalar bevosita kuzatayotgan kurilishdagi konkret misollar bolalarning uzbek xalki uz mexnatini kanchalik sevishini tushunishlariga yordam beradi. Kurilish uyinlari orkali tarbiyachi bolalarda mexnatsevarlik, mustakillik, uz ishiga javobgarlikni xissini tarbiyalab borishga xarakat kilidi. Bolalar jamoasini tugri tashkil etishda kurilish materiallari bilan utkaziladigan uyin va mashgulotlar katta axamiyatga ega. Kurilish materiallari bilan utkaziladigan uyin va mashgulotlar bolalarni maktabga tayyorlash ishini amalga oshirishda xam yordam beradi. Bu uyin va mashgulotlar jarayonida bolalarda dikkatni bir joyga tuplash, oldiga kuygan maksadga chidam va sabot bilan erishish, olgan bilimi va malakasi asosida ijodiy tashabbuskorlik kursatish xususiyatlari shakllanib boradi. Kurilish xakidagi asosiy bilimni bolalar kurish-yasash mashgulotida egallaydilar. Ana shu mashgulotlarda ular narsalarning elementar kurinishlarini, kurilish kismlaridan maksadga muvofik foydalana olishni urganadilar va kurilishni badiiy jixatdan bezashning oddiy usullarini uzlashtirib oladilar. Maktabgacha tarbiya yoshidagi kichik bolalar kurish-yasashga bir necha bor urinadilar, ular fakat kurilish tuplamlaridagi materiallarni yapalok tomoni bilan kuyib terib chikadilar yoki bir-birining ustiga kuyadilar. Tarbiyachi bolalarni xar xil narsalar kurishga urgatgan bulsa, kichik yoshdagi bolalarning kurilish uyinlarida u uz aksini topadi. Kurilish materiallari bilan utkaziladigan uyin va mashgulotlar uchun zaruriy sharoitlar. Bolalar kurish texnikasini yaxshi uzlashtirib olishlari uchun guruxlarda zarur shart- sharoitlarni yaratish lozim. Buning uchun avvalo guruxda etarli mikdorda kurilish materiallari bulishi, ya’ni xamma bolalar bir vaktda yoki xech bulmaganda yarim gurux bolalar mashgul bula oladigan darajada material bulishi zarur. Namunaga karab kurish mashgulotida xam bolalarni materialdan cheklab kuymay, balki xar kimga keragini taksimlab berish lozim. Material xar doim zarur bulganini olib ishlata bilishni urgansinlar. Bolalar kurish- yasash malakalarini endigina egallay boshlaganlirida, ya’ni ikkinchi kichik guruxdan boshlab kurish mashgulotlarini utishga ruxsat beriladi. Mashgulotlarda kurish-yasashga urgatish uchun stol ustida uynaladigan kurilish tuplamidan foydalangan ma’kul, chunki bu kurilish materiallari bir vaktning uzida kupchilik bolalar kurib uynash uchun yirik kurilish materiallaridan foydalaniladi. Bu materiallar bolalarni kupchilik bulib kurishga, uynashga urgatadi. Guruxdagi bolalarning xammasi kurish usullarini yaxshi uzlashtirib olishlari uchun mashgulot vaktida stollarni xar xil joylashtirish mumkin. Kurilishni yakka- yakka bajarayotganda stollarni odatdagi tartibda yoki P xarfi shaklida terib kuyish mumkin, agar bolalar bir kurilishni gurux bulib bajarsalar, 2-3 stolni birlashtirib kator kilib kuyish kerak. Mashgulot vaktida bolalarga kurilishning eng zarur usullari kursatiladi, shuning uchun mashgulot uzok chuzilmasligi (10-12 minutdan oshmasligi) kerak. Kurish-yasash mashgulotlarini ukuv yilining birinchi yarmida utkazish maksadga muvofikdir, ikkinchi yarmida esa uyinlar bilan chegaralansa xam buladi. Bolalarni kurish-yasashning xamma usullarini kursatishdan iborat. Kurilishni kurishda kurish-yasashning xamma usullari kursatish va xarakat bilan tushuntirish, tayyor kurilgan nusxani kursatish va unga kirgan elementlarni taxlil kilish. Namuna sifatida kurilish materiallaridan nimalar yasash mumkinligini kursatuvchi tayyor kurilishdan foydalanish. Bolalar bino, inshootni kuritni bilib olishlari uchun (baland poydevorning ustini kanday bekitish, bir kismni kanday kilib boshkasi bilan almashtirish, tekislikni kanday kengaytirish va shu kabilar) kurilishning ayrim kismlarini kursatish. Tarbiyachi tomonidan bajarilayotgan kurilishning ayrim kismini davom ettirishni bolalarga taklif kilish. Kuriladigan ob’ekt xakida tushuncha berish, masalan, kurilishning xajmini (katta-kichikligini) aniklash, bunda kurilishning uyinchoklarga mos bulishini aytish. Bolalarni uzlari ijod kilib kurishga urgatish uchun zarur sharoitlar va ashyolar bilan ta’minlangan bulishi kerak. Kurish-yasash materiallarining turlari. Maktabgacha tarbiya muassasalarida bolalarga kurish-yasash faoliyatini urgatishda kurilish materiali, konstruktor, kogozdan, tabiat, tashlandik materiallaridan va boshkalardan foydalaniladi. Materialni turi kurish yasash turini anikdab beradi. Kurilish materiali - mayda va yirik-geometrik figuralardan (kub, silindr, prizma va xokazo...) iborat. Mashgulotlarda kurilish materiallaridan turli xil mayda tuplamlardan foydalaniladi. Mashgulot paytida materiallar kup bulishi kerak. Tarbiyachi kurilish materiallaridan kurish-yasash faoliyatini tashkil etayotgan odam, uayvon, usimlik va transportni ifodalovchi mayda uyinchoklarni tanlashi maksadga muvofikdir. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar tevarak atrofdagi konkret narsalarni, ya’ni kuyon uchun uy, mashinalar va yulovchilar uchun kuprik yasaydilar. Uyinchoklarni kurish-yasashda ishlatish katta auamiyatga ega, uyin faoliyatini rivojlanishiga katta ta’sir kursatadi. Kurilish materiallarni ma’lum bir shkaflarda, tartib bilan saklanadi. Konstruktorlar. Katta maktabgacha yoshdagi bolalar mashgulotdan tashkari konstruktorlardan (taxtali, plastmassa, metall va keramika) foydalanadilar. Bu tuplamlar orkali turli konstruksiyalar yasash mumkin. Tarbiyachi raubarligida bolalar oddiy birlashtirish usulidan suratlar buyicha turli xil uarakatli konstruksiyalar yasaydilar. Asosiy dikkat bolalarni ma’lum kismlarini birlashtirish malakalarini shakllantirishga karatiladi. Bunda bolalarni kullarini muskullari ishtirok etadi, bu yoshda kul muskullari xali yaxshi rivojlanmagan buladi. Tarbiyachi avval konstruktor yigishni metodik kursatmalarini urganadi. Tarbiyachi raubarligida kurilish materiali va konstruktorlar bolalarga ketma- ket beriladi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalar mashgulotdan tashkari vaktda turli xil konstruktorlardan: yogochli, platmassali va metalldan tayyorlangan konstruktorlardan foydalanadilar. Bu tuplamlar yordamida kismlarning joylashtirilishi ancha murakkab bulgan kurilmalar yasaydilar. Tarbiyachi raubarligi ostida bolalar yangi birlashtirish yullarini va turli xil xarakterdagi konstruksiyalarni rasmga, chizmaga karab yaratishga urganadilar. Bu ishlarni bolalarga taklif etishdan oldin, tarbiyachining uzi bu konstruktorlar, ularga berilgan metodik kursatmalar bilan yaxshilab tanishib, urganib chikishi zarur. Bolalarga kurilish materiallari va konstruktorlar tuplami uammasi birdaniga berilmaydi, balki asta-sekin, ketma-ket bolalarning uzlashtirishlariga karab beriladi. Kichik guruxlarda kurish-yasashga urgatishning vazifalari. Bolalarga kurilit materiali - kubik, gishtcha, turli xil shakldagi shakllar bilan, ularning kanday xolatda joylashganligi (gishtcha yotibdi, turibdi) bilan tanishtiriladi. Bundan tashkari kubiklarni gorizontal xolda joylashtirish, bir-birini ustiga kuyish, darvoza, uycha kurish kabilar xam urgatiladi. Tarbiyachi kurilmalar va tevarak olamdagi tanish predmetlar urtasidagi uxshashlikni topishni bolalardan suraydi. Bolalarga asosiy kurilish materiallarini (kubik, gishtcha, plastilin) farklash bilan birga ularni nomini aytish, katta, kichik, uzun, kiska, baland, past kabi suzlarni ma’nosini tushunib aytish, gishtchalarni orasini teng masofada joylashtirish kerakligi tushuntiriladi. Bolalarga 8-10 kurilmalar kurish urgatiladi: mebel (stol, stul, divan, krovat), zinapoya, kuprik, uycha. Birinchi mashgulotlarda bolalar oldingi guruxlarda yasalgan kurish-yasash ishlarini kaytaradilar, sung bolalar mebel kuradilar. Avval bolalar aloxida predmetlarni turli variantlarda, sung 2-3 kurilmalarni birdaniga kurishni urganadilar (stol va stul, divan va xokazolar). Keyingi mashgulotda bolalar katta uy kuradilar, 3-4 kubiklardan, sung 6 kubik yoki gishtchadan zinapoya kuradilar. Ishning keyingi etapi - kuprik kurish, 2 kichik prizmadan kuprik kurish. Dastlabki mashgulotlar gishtchalarni 1 tekisda yulakcha kilib terib chikish malakalarini rivojlantirish, mustaxkamlashga karatiladi. Bolalar kiska yulka, keng yulkalar kuradilar. Keyinchalik tramvay yuli kurishni bolalardan talab kilish mumkin. Bu mashgulotlarning asosiy maksadi-bolalarga gishtchalarni bir tekislikda joylashtirishga va uzun-kiska, tor-keng kabi tushunchalarini urgatish. Keyingi mashgulotlarda bolalar gishtchalarni vertikal xolda joylashtirishni urganadilar. SHundan keyin bolalarga tarbiyachi darvozani turli variantda yasashga urgatadi. Gishtchalardan, kubik, plastilindan, bularni bolalar ma’lum ketma-ketlikka asoslangan xolda bajaradilar. Tor- keng, baland-past tushunchalari darvoza kurish jarayonida bolalarga tushuntirib boriladi: keng darvoza - yuk mashinasi uchun, tori esa - engil mashina uchun, baland darvoza - katta kugirchok uchun, pasti esa - kichik kugirchok uchun muljallangan. Bolalarga bir necha mashgulot davomida mavzuli ravishda uychani yangi konstruksiyasi berib boriladi. Tarbiyachi xar gal yangi konstruksiyani oldingi konstruksiya bilan solishtiradi, ular urtasidagi uxshashlik va farkdarini topadi. Bolalarni namunaga karab uychani kurish malakasi xosil bulganligini tekshirish uchun, namunani uzlari mustakil tarzda kurib berishlarini tarbiyachi iltimos kiladi. Masalan: tarbiyachi boladan xuddi namunada kurilgan uychani, fakat baland kilib kurib berishni suraydi. Masalaning bu turi bolalarda akliy faollikni yanada oshiradi. Birinchi kichik guruxda tarbiyachi dastavval bolalarni kurilish materiallari- kub, gisht, bilan ularning shakli katta-kichikligi, tekis stol yuzasida turlicha joylanishi (ya’ni, gisht yotibdi, gisht turibdi) va uning mustaxkamligi, xolatiga boglik ekanligi bilan tanishtirib boradi. Gishtlarni ketma-ket gorizontal joylashtirib (poezd, yulkacha) bir-biri ustiga kuyish orkali oddiy tusiklar (darvozalar, uylarni) kurishga urgatib boriladi. Tarbiyachi bolalarni uz kurilmalari bilan xayotdagi tanish predmetlar urtasidagi uxshashlikni topishga, aniklashga urgatib boradi. Ikkinchi kichik guruxda bolalarni fakatgina kurilish kismlari (kub, gisht, plastina) ni bilishga fark kilishga ularni tugri atashga urgatib boriladi. Masalan: katta-kichik, uzun-kiska, past-baland gishtlarni bir biridan bir xil masofada doyra, tugri turtburchak buylab (panjara) ularni ensiz tomoni bilan kuyib chikishga urgatib boriladi. Birinchi kichik guruxda bolalarni 8-10 oddiy bulgan kurilmalarni barpo etishga urgatiladi, (stol, stul, divan, krovat, minoracha, kuprikcha, uycha, tramvay) kabilarni kurishga urgatiladi. Dastlabki mashgulotlarda bolalar oldingi guruxda bajarilgan kurilmalarni kaytaddan kurdilar, sung mebel kurishga urganadilar. Oldin bu predmetlar aloxida turli xil variantlarda kuriladi, sung bolalarga biratulasiga 2-Zta kurilmalarni kurish taklif etiladi. Stol, stullar, stol va divanlar, bu kurilmalar bilan bolalar uyin uynashlari uchun bolalarga turli xil kugirchokdar, idishlar beriladi. Keyingi mashgulotlarida bolalar uycha, kurishlar uchun 3-4 kubikdan bir-birining ustiga kuyish 3 yokli prizma bilan ustini koplash orkali kuradilar. Sung kubikdan yoki gishtdan yukoriga taxlash orkali narvoncha kuradilar. Bolalar bu kurilmalarni kurish yullarini uzlashtirib olishgach, ular tarbiyachining suzi orkali kurilmalarni kurishga 2 ta kubikdan plastinalar va ikki kichik uch yokli prizma yordamida kuprik urganadilar. Tarbiyachi bolalarni bogcha uchastkasida va gurux xovlisida mashgulot jarayonida urgangan kurilmalarni kurib, ular bilan uyinlar uynashga nisbatan kizikish uygotish kerak. Ikkinchi kichik guruxda dastlab birinchi kichik guruxda olgan bilim va malakalari mustaxkamlanadi. Bolalar keng va tor yulkachalarni, gishtlarni katorasiga tekislikda joylashtirish orkali kuradilar. Keyinchalik poezd uchun xar bir bola kalta yulkachani, xammasi bir bulib poezd yulini kuradilar. Bu mashgulotlardan maksad bolalarni gishtchalarni tartibli kilib bir-biriga ulashga yoki birlashtirishga ularning fazoviy belgilarini tugri atashga uzun kiska, keng- torligini urganadilar. Keyingi 2-3 ta mashgulotlarda bolalarni gishtlarni bir-biriga zich yoki ma’lum bir oralikda vertikal joylashtirishga urganadilar. Bunda gishtlarni uzunasiga yoki ensiz kiska tomoni bilan joylashtirishga urganadilar. Masalan: shu maksadda bolalar uz xayvonlari urdakcha, kuchukcha uchun panjaralar kuradilar. Keyingi mashgulotlarda bolalar darvozalarning turli variantlari bilan tanishadilar. Bularni kub va plastinalardan kuradilar. Tarbiyachi bolalarni keng va tor xakidagi tushunchalarni egallashlari uchun, yuk mashinasi uchun keng darvoza engil mashina uchun tor darvozalar kurishni taklif etadi. Bitta kurilma kismlarni uzgartirish orkali uning kurilish yullarini uzgartirish mumkinligini bolalalarga tushuntirish maksadida tarbiyachi bir nechta mashgulotlar uyushtiradi. X,ar bir mashgulotda kat’iy sismavzu asosida yangi kurish konstruksiyasi bilan tanishtiriladi va uni eski konstruksiya bilan solishtirilib, ular orasidagi fark aniklashtiriladi. Bolalar tarbiyachining namunasiga karab kurishni uzlashtirib olishgach, tarbiyachi bolalar oldiga xuddi shunday uycha ammo balandrok yoki uzunrok kilib kurishni taklif etishi mumkin. Avvalo, tarbiyachi shu konstruksiyani saklab kolib, fakatgina uni uzunrok yoki balandrok kilib kurish yullarini oldindan tushuntirib beradi. Bu esa bolalarni akliy faolligini usishga olib keladi. Birinchi va ikkinchi kichik guruxda bolalarni kurishga urgatishda kublar, gishtlar, plastina va uch yokli prizmalar tuplamidan iborat kurilish tuplamlaridan foydalanadilar. Yil davomida tarbiyachi birinchi kichik guruxda turtta oltitadan bulib mashgulotlarni uyushtiradi. Asta-sekin guruxchalar soni kupaytiriladi, yilning ikkinchi yarmidan boshlab butun gurux bolalari bilan utkaziladi. Kichik gurux bolalarini kurishga urgatishda turlicha metodlardan foydalaniladi. Bolalarni nimani kurish va kanday kurish kerakligi bilan tanishtiriladi. SHu maksadda tarbiyachining kurish namunasidan kurish yullarini kursatish va tugri tushuntirish jarayoni bilan birgalikda foydalaniladi. Bolalarni u yoki bu kurilmani kurishda urgatishdan oldin tarbiyachi bolalarni usha predmet, uning kismari bilan ularning amaliy belgilari bilan tanishtirib boriladi. Masalan: tarbiyachi sayr vaktida bolalar bilan argimchokni kuzatadi, u ikki kismdan iborat: birinchi kism zinapoya, ya’ni bolalarning tepasiga chikishlari uchun, ikkinchi kismi esa tushishi uchun sirgaluvchi kismi. Bunday maksad sari kurib chikishlar, uyushtirishlar yordamida bolalar bu narsalarni uz kurilmalarida ijobiy kal kilishlariga yordam beradi. Tarbiyachi bolalarni kurishga urgatishda uz namunalarini kurib taklil kilib chikadi. Oldin namuna yaxshilab kurib chikiladi, butun bir kolda, sung esa ularni kismma-kism kurib chikiladi. Masalan: uycha devorlari, tusiklari va tomi. Sung ularning shakllari va bir- biriga nisbatan joylanishlari kurib chikiladi. Sung kar bir kismning kaysi kismlardan kurilganliklari kurib chikiladi. Masalan: uychaning tomi, katorma-kator kuyilgan prizmalardan iborat va kz. Namunaning bunday tartibda kurib chikish, kurilmani bunday bunyod etishda ketma-ketlikka rioya kilishga yordam berib, bolalar uchun kam kurish yasash jarayonini ancha osonlashtiradi. Tarbiyachi bolalarni kurish yasashning texnik usullariga urgatishda, bolalarni uzlari mustakil ravishda karakat kilishlari uchun kurish yasashning xilma-xil variantlaridan va uni kurishning turli yullaridan foydalanishga urgatib boriladi. Bu vaktda tarbiyachi reproduktiv va evristik metodlardan birgalikda foydalanadi yoki kullaydi. X,ar bir mashgulot oxirida tarbiyachi bolalarni uzi kurgan ishlarini yoki kurilmalari bilan uyin uynashlari uchun ikki-uch minut ajratib beriladi bu esa bolalarda uyin jarayoniga nisbatan kizikishni uygotadi, unda foydalanadigan uyinchoklar esa bolalarni kurish-yasashga chalgitmay, balki kurish yasashga nisbatan kizikish kavas paydo kiladi. Tarbiyachi bolalarni kurilish materiallari kismlari nomini fakatgina mashgulotlarda emas, balki mashgulotdan keyin ularni yigib kuyish jarayonida kam bu narsani kam amalga oshiradi. Masalan: kurilmalarni yigib terganda, oldin kublar, sung plastinalarni va bolalar kurish-yasash jarayonida she’r, kushiklardan, ertaklar mazmunidan ertagida ular mebel kurishda foydalanish bolalar kurilish ishlarini yana kam kizikarli bulishiga olib keladi. SHuningdek, kurish-yasash jarayonida ba’zi bolalarga savollarni amaliy karakat orkali berish mumkin. Agarda kungilli bolalar vazifani bajarishga kiynalsalar yoki bilmasa unda tarbiyachi kaytatdan tushuntirib beradi. Bolalar ishlarini taxlil kilishda fakatgina bolalar ishlaridan toza va tugriligi kursatib utilmay balki barcha jarayon, ya’ni, namunani kanday kurib chikishligi material kanday tanlanganligi ayrim xarakatlar kanday bajarilganligi xakida tarbiyachi gapirib utadi. X,ar bir mashgulotdan sung tarbiyachi bolalarga kurilmani kanday joy-joyiga taxlashni, kanday ish kuyishni mavzuli ravishda kursatib beradi. Kurish-yasashning oddiy kurilmalarini yasashda bolalar texnik malakalarga ega buladilar; Yilning boshida kichik guruxda utilgan mavzularni takrorlovchi mashgulotlar utkaziladi. Masalan: Darboza kurish (keng-tor, baland), mebel, uyinchoklarni kattaligiga karab garaj kurish. Tarbiyachi garaj kurib kursatishdan avval bolalarga mashinani katta-kichikligiga e’tibor berishni iltimos kiladi. YUk mashinasi uchun katta garaj, engil mashina uchun kichik garaj kurish kerak. Keyingi mashgulotlarda bolalar tarbiyachini kursatmasi va namunasi asosida kuprik, avtobus, yuk mashinasini kura boshlaydilar. SHunda bolalar silindr bilan, undan kurilmada kanday foydalanish kerakligi bilan tanishadilar. X,ar bir kurilmani urganish uchun bir nechta mashgulotlar utkaziladi. Dastlabki mashgulotlarda bolalar namuna buyicha, keyingilarida esa mustakil kurishni urganadilar. Masalan: Bolalar namuna buyicha kuprik kurishni urganib bulganlaridan sung, ularga mustakil tarzda baland, keng kuprik kurish taklif etiladi. Bunda bolalar uzlari kurilish materiali tanlab, kuprikni konstruksiyasini uylab topadilar. X,ar bir mavzu, konstruksiya borgan sari murakkablashib boradi. X,ar bir mashgulot tarbiyachi raxbarligida olib boriladi, ba’zi bir variantlarni bolalar uzlari mustakil bajaradilar, shu orkali bolalarda mustakil fikrlash malakasi rivojlanadi. Yilning ikkinchi yarmida bolalar uz uylagan, istagan narsalarini yasashlari mumkin. Bundan maksad xosil bulgan malakalarni mustaxkamlash, mustakil fikrlashga urgatish va uylagan narsalarini ijodlarida kullashga urgatish. Birinchi va ikkinchi kichik guruxlarda kurish-yasashga urgatishning metod va usullari. Birinchi va ikkinchi kichik guruxlarda kubiklar, gishtchalar, plastilin, prizmalardan foydalaniladi. Yil boshida tarbiyachi 4-6 nafar bolalar guruxi tashkil kiladi. Sekin-asta guruxlar soni kupayib boradi, yilning 2 yarimida esa mashgulotlar butun gurux bilan birgalikda olib boriladi. Kichik guruuda kurish-yasashga urgatishda tarbiyachi turli metodlardan foydalanadi. Asosiy metodlar innavatsion-retseptiv va reproduktiv metodlardir. Bolalarga nimani, kanday yasash kerakligini tushuntiriladi, tarbiyachi bolalarga namuna kursatib, tula tushuncha beradi. Urgatishdan avval tarbiyachi tasvirlanadigan predmetni yaxlit uzini, uning kismlarini bolalarga tulaligicha kursatib tushuntiriladi. Bolalar predmetni kuzatishlari asosida uz kurilmalarini kuradilar. Masalan: Tarbiyachi sayr vaktida bolalarga avval zinapoyadan tepalikka kutarilib, sung sirpanib tutttittt kerakligini aytadi. Mashgulotni boshida namuna yaxlitligicha kursatiladi. Sung namunani kismlari, uning shakli kanday, joylashganligi tushuntiriladi. (Uyning- devori, tomonlari, tomi va uokazo) Tarbiyachining bunday tushuntirishi bolalar ishini ancha osonlashtiradi. Bolalar olgan bilimlari asosida uz kurilmalarini mustakil tarzda yasay olishlari kerak. SHuning uchun biror bir kurilmani turli xil variantlarda kurib kursatish lozim. X,ar bir mashgulot yakunida tarbiyachi bolalarga bu kurilma bilan kanday uynash mumkinligini kursatadi. (2-3 min) Bu paytda bolalarda uyin faoliyatiga kizikish uygonadi. Bu uyin faoliyati bolalarni kurish-yasash jarayonidan chalgitadi, lekin kichik guruuda bu yanada kizikarli utishi uchun tarbiyachi bolalar bilan ishlaganda ertak parchalari, topishmok she’rlardan keng foydalanishi lozim. Bu tarbiyachining mauoratiga boglik. Tarbiyachi kurish-yasash jarayonida bolalarni ishlarini tugri bajarishlarini, materialdan tugri foydalanishlarini kuzatib boradi. Agar tarbiyachi bolalarni biron bir xatolarini kursa, u paytda kaytadan tushuntirib, kursatib berishi mumkin. Bolalarni ish faoliyatini taulil kilganda tarbiyachi fakatgina natijalarnigina emas, balki bolalar namunani kanday kuzatganliklari, materialni tanlab, bajara olishlarini uam uisobga oladi. Mashgulot yakunida pedagog bolalarga kurilish materiallarini yigib joyiga joylashni uam kursatib beradi. Urta guruularda kurish-yasashga urgatishning vazifalari.Urta guruuda bolalarga tanish bulgan kismlarni (kubik, gishtcha, plastilin) nomlash bilan birga, uni bir-biridan farklashga uam urgatiladi. Bolalar kurilmalarni mustakil taulil kilishni urganadilar: uning asosiy kismlarini ajratish, uni katta kichikligi, tuzilishini farklash, narsalarni kanday joylashganligini urganadilar. Bolalar kichik guruuda tarbiyachini namunasi asosida kurgan bulsalar, urta guruuda esa, mavzuni nomlanishi, uzlari uylaganlari buyicha kuradilar. SHuning uchun bolalar dikkati kurilmani oldindan rejalashtirib, unga kerakli bulgan shakllarni tanlashga karatiladi. Urta guruuda kurish yasash predmetlarini farkdash, ularni xususiyati bilan tanishish, shu xususiyatiga asoslanib predmetlarni guruularga ajratishni urganadilar. Kurilmalarni kurittt ishning ketma-ketligini rejalashtirishga bolalarni oldindan kismlarni shakliga, katta-kichikligiga va mustaukamligiga karab tanlashga urgatilib boriladi. Bularni kurish jarayonida bolalar silindr nomini tugri aytishga uni uz urnida tugri foydalanishga urganadilar. Bolalarning uar bir konstruksiyasini uzlashtirib olishlari uchun bir necha mashgulot utkaziladi. Birinchisida bolalar namunaga karab kurishga urganadilar, keyingi mashgulotlarda esa, bu namunani uzlari mustakil xal kilishga ya’ni konstruktiv masalani xal kilishga urganadilar. Masalan: bolalar namuna asosida kuprok, kurishni urganib olishgach, masalan, kuprikning tayanch kismini, kuprik kurilamlarini va mashinalar uchun plastik kismi, ya’ni tushuvchi kismini bilib olishgach, uni kurish uchun kanday kismlardan foydalanish kerakliginiurgatish orkali bolalarga shu usulda kuprik, ammo baland yoki keng kuprik kurish tavsiya etiladi. Keyinchalik, bolalar uzlarida bor bulgan kurilish materiallaridan keng foydalanib, uzlari yangi kuprik konstruksiyasini uylab topadilar. Tarbiyachining raubarligida bolalar bitta konstruksiyani bir necha murakkablashgan kurinishlarda kurishga urganadilar. Bu esa bolalarda kurishning turli yullari uakidagi tasavvurlarini shakllantiradi, fikrlash kobiliyatlarini ustiradi. Yilning ikkinchi yarmidan boshlab bolalarga yukoridagi vazifalardan tashkari, bolalarga uz ixtiyorlari buyicha kurish yasashlar beriladi. Bu ixtiyoriy kurish mashgulotlari davomida bolalar kurish buyicha olgan bilim malakalari rivojlanadi, mustakillik va tashabbuskorliklar usadi. Uz maksadlarini va kurish yasash ishlarida amalga oshirish ukuvlari shakllanadi. Mashgulotlarini uyushtirganda turli-tuman mayda uyinchoklardan (odamlar, xayvonlar, usimliklar, transport) foydalanadilar. Bu esa bolalar kurilish uyinlarini yanada boyitadi, uni maksad sari yunaltiradi va uyin faoliyatlarini yanada rivojlanishiga olib keladi. Kurilish materiallari aloxida-aloxida bulakchalarga yoki bulimlarga ajratilgan shkaflarda saklanishi mumkin. Kar bir kurilish materiallarining turi bir-biridan aloxida saklanadi, tuzilishiga, ya’ni shakliga karab, chunki bolalar uzlari tezda va osonlikcha kerak kurilish materiallarini ajratib oladilar va xar bir shaklni tezrok, uzlashtirib olishlariga yordam beradi. Yilning ikkinchi yarmidan “SHaxarcha” mazmunli tuplamidan foydalaniladi, bu nabor prizma, kubik va daraxt siluetlaridan iborat. Tarbiyachi bolalarga yangi bilim berayotganda, bolalarga illyustratsiyani kursatib, uning asosiy kismlarini ajratib kursatadi. Namunani kuzatish paytida tarbiyachi bolalarga ular urtasidagi fark, uxshashlikni tushuntirib beradi. Bolalarni taxlil kilishga jalb kilish lozim, kurilma nimadan iborat, uning kismlari kaysi kismlardan iboratligi suraladi. Tarbiyachi agar bolalar xato kilsa tugrilaydi, kiynalsa yullanma beradi. Tarbiyachi bolalarga kuprik konstruksiyasini uylab topish vazifasini berayotganda bolalar bilan kiska suxbat utkazadi: kuprikni asosiy kismlari nimadan iboratligi eslatib utiladi. Mavjud materialdan kurilma uchun kerakli bulgan kismlarni tanlab olish taklif etiladi. Kurish-yasash mashgulotida bolalarga tanish bulgan materiallar stol ustiga kuyiladi, uni yoniga turli xil mayda uyinchoklar: kugirchok, xayvon, transport terib kuyiladi. Mashgulotni boshida tarbiyachi bolalarni nima yasamokchi ekanliklarini, kim uchun, kanday materialdan foydalanishlarini bilib oladi. Buning uchun bolalar kerakli materialni tanlab olib, keyin kurishni boshlashlari lozim. Tarbiyachi bolalar ishini kuzatib, ularga yordam beradi, ragbatlantiradi. Bolalarni uzlari uylab topgan kurilmalarni asosan taxlil kilinadi. Bolalarni kurish-yasashga urgatishda tarbiyachi xar bir bolaga berilgan vazifani mustakil bajarishga imkoniyat beriladi. Katta guruularda kurish-yasashga urgatishning vazifalari. Katta guruuda predmetni taulil kilish ularni xarakterli, belgilarini solishtirishga urgatib boriladi. Bu guruuda urgatish faoliyatining oddiy elementlari katta auamiyatga ega; ya’ni vazifaning tushunishi ularni mustakil bajarishi. Bolalarga suzlab berish orkali kurish-yasashga urgatadi. Tarbiyachi bolalarga uz suzlari orkali mavzuni rasm, illyustratsiyalar kursatib tushuntirib beradi. Asosiy dikkat bolalarni uz uylaganlari buyicha ishlashga karatiladi. Bolalarda kurilmalarni mustaukam kurish gishchalarndan ustuncha kurish kabi yangi malakalar shakllanadi. Jamoa kurilmalarni kurishda (uayvonot bogi, kucha, bolalar bogchasi) bolalar bir birlari bilan birga bajaradi. YUkoridagi malakalarni bolalar turli kurilmalarni yasashda egallab boradilar. Ba’zi kismlarni almashtirib yasash uchun turli mavzular tanlanadi: uylar, transport, kuprik. Bu paytda tarbiyachi mavzuni nomlashni bolalarga aytadi. SHundan sung tarbiyachi tayyor kurilmani bolalarga kursatib, xuddi shunday bajarishlari kerakligini aytadi. Bunday mashgulotlarda bolalar bor bulgan materiallardan mustakil ravishda konstruktiv vazifalarni bajarishni urganadilar. Bolalarda oldindan, kuriladigan materialni orientirlash malakasini shakllantirish uning devorchalar kurish- yasash mashgulotlarini utkazish mumkin. Dastlabki mashgulotlarda bolalarga oddiy vazifa, ya’ni devorni na’muna orkali kurish vazifasi beriladi. Tarbiyachi ustunchalarni kurish, sung gishtchalarni tugri joylashtirishni kursatadi. Keyingi mashgulotda esa bolalar 2 uy kuradilar. Bu vazifa na’munasiz bajaradi. Vazifani shu tarika berilishi va uning asta-sekin murakkablashtirib borish bolalarni keyingi buladigan faoliyatga tayyorlab beradi. «Tepalik kurish» mashgulotlarda bolalar avval tarbiyachini na’munasini kurib, tepalikni balandligini belgilab oladilar. SHundan sung bu tepalikdan kaptokchani dumalatib kuradilar. Tarbiyachi bolalarga tepalikni baland, pastlikka kura koptokchalarni tezva sekin dumalatishni tushuntirib beradi. Bolalarga topshirik beriladi, ya’ni baland tepalik va past tepalik kurish. Bu mashgulotdan bolalar koptokchani tez yoki sekin dumalatish tepalikni baland pastlikga boglikligini aniklaydilar, ya’ni baland tepalikdan koptok tez dumalaydi, past tepalikdan esa sekin dumalaydi. Bunday mashgulotlar bolalarni mustakil fikrlash kobilyatini ustiradi. Katta guruularda kurilish materiallaridan, naborlaridan foydalanish mumkin. Bolalar namuna orkali tasvirlaydilar, tarbiyachi tushuntiradi, sayrda maksadga karatilgan kuzatishlar olib borishadi. Tarbiyachi bu metodlar yordamida bolalarda mustakillikni rivojlantiradi. Suzlashuv usuli uam bolalarda faollik, mustakillikni ustiradi. Tarbiyachi mavzu nomini aytib namunani kursatadi (kema). Bolalar modelni kuzatib topshirikni bajaradilar. Tarbiyachi esa oldindan bir kancha kismlarni tuplaydi va ularni bolalar oldinga kuyadi. Topshirikni bajarayotganda tarbiyachi bolalarga savollar berib, bolalarni mustakil faoliyatga undaydi. Tarbiyachi bolalarga gapirib berishini urgatgandagina ular uzlari uylaganlari buyicha kurilmalarni kurishlari mumkin. Kurilmalarni taulil kilayotganda shuni kursatib utish kerakki, bir predmetni turlicha kilib kurish mumkin. Maktabga tayyorlov guruularda kurish-yasashga urgatishning vazifalari. Tayyorlov guruuda bolalarga predmetni umumiy va individual xususiyatlarini ajratishga urnatiladi. Bolalar narsalarning kismlarini proporsiyasini, simmetriyasini anik chamalashga, narsalarni chiroyli bezashni urganadilar. Bu yoshdagi bolalar oldindan kurmokchi bulgan narsalarini tasavvur kilib, uni kanday tuzilishini gapirib bera olishlari kerak, buning uchun kanday materialni tanlab, ishni kanday bajarilishini bilishlari lozim. Tarbiyachi bolalarga kompleks narsalarni kollektiv bulib kurishni, guruu bilan kurishni urgatib boradi. Bolalar bundan tashkari mavzuni aniklab, kerakli materiallar tanlash, bir-birlari bilan maslauatlashib birga fikrlab kurishni urganadilar. Tayyorlov guruu tarbiyalanuvchilari berilgan topshirik buyicha, rasmlar orkali murakkab bulgan turli narsalarni yasaydilar. Kurish - yasash jarayonida predmetlar shakli orasida bogliklikni urganish, ularni kullanilishi alouida kismlarni katta-kichikligi, konstruksiyasini bolalar egallab boradilar. Tayyorlov guruuda bolalar transportning turlari bilan, binolar bilan tanishish katta auamiyatga ega. Pedagog asosiy dikkatini binokorlarni nima uchun kullanilishga (aytiladi) karatiladi. Bolalar olgan bilimlarini uz ishlarida kullaydilar. Tayyorlov guruuda bolalar predmet shakli urtasidagi bogliklikni urganadilar. Tarbiyachi mashgulot utishdan avval bolalarni transportni turi bilan tanishtiradi. Bundan tashkari bolalar kemalarni turlari bilan uam tanishadilar: katta va kichik, yuk, uarbiy, passajir kemalari. Tarbiyachi kemalarni turlarina solishtirib bolalarga tushuntiradi; tez yurar kemalar, uzun ingichga asosga ega, yuk kemasi-keng asosli, passajir kemasi uarbiy kemaga karaganda keng buladi. Birinchi mashgulotda bolalar uarbiy kema, keyingisida passajir kemasini yasaydilar. SHu chizma asosida “shauar transporta” mavzusida mashgulot utkaziladi. Kuzatish paytida bolalarda shauar transportining turli-tumanligi uakida tasavvuri rivojlanadi. Tarbiyachi transportning uar bir turini nima uchun kullanilishi takidlab utadi. Keyinchalik bolalarda predmetning kullanishiga kura konstruksiyasini ajratish, konstruksiyani va predmetning alouida kismlarining katta kichikligini anikdash malakasi shakllanadi. Bu vazifani kuprik kurish jarayonida xal kilish mumkin. Bolalar bir nechta konstruksiyasi bilan tanishadilar va kuyidagi fikrga keladilar: Kurilmalarning ulchami, ularning kullanilishi buyicha aniklanadi. Kemalar katnaydigan keng va chukur daryoga baland va keng kuprik kuriladi. Kuprikning tepa kismida transport va yulovchilar uchun yulaklar kuriladi. Birinchi mashgulotda tarbiyachi bolalarga yulovchilar uchun va transport uchun kuprik kurishni taklif kiladi. Ikkinchi mashgulotda bolalar, xam yulovchi xam transport uchun umumiy kuprik kuradilar. Uchinchi mashgulotda esa bolalarni uzlari mustakil konstruksiya uylab, uni nima uchun kullanilishini tushuntirib beradilar. Tayyorlov guruxda bolalarda turli binolar xakida tushuncha buladi: kup kavatli bino, teatr, vokzal, ertak-uychalar. Pedagog asosan bolalar dikkatini fazoviy joylashtirish, kurilmalarini fazoviy joylashtirishga karatadi. «Kucha, shaxar maydonlarni kurish» mavzuni utishdan avval pedagog bolalarni shaxar buylab ekskursiyaga olib boradi va bolalar dikkatini shaxarni kurilishi va estetik tuzilishiga karatadi. Mashgulotda bolalarni guruxchalarga bulib, xar bir guruxga biror bir maydon, kuchalari kurish topshiriladi. Bolalar turli binolarni kurayotganlarida ularda predmetning asosiy kismlarini va tanish bulgan geometrik shakllarni ajratish malakasi shakllanib boradi. Kinoteatrga ekskursiyadan sung bolalar tomoshabinlar zali, foyega kirish kismini kub, prizma, yarim doira shakliga ega ekanligini kuradilar va uzlari kinoteatr kurganlarida shu narsalarga e’tibor beradilar. Tarbiyachi tomoshabinlar zali va foyeni kurilish usulini kursatib beradi. Bolalar jamoa bulib birga turli mavzularda narsalar kuradilar (kuchalar, temir yullar, vokzal, xayvonot boglari, kinoteatrlar va xokazo). Tayyorlov gurux bolalari asosan kurish-yasashning kuyidagi usulidan foydalanadilar, ya’ni tarbiyachining topshirigi buyicha bola uz tasavvuriga tayangan xolda rasm, foto rasmlardan foydalanadi. Kupgina kurilma mavzusi beriladi. Katta guruxga karaganda bu guruxga beriladigan shartlar murakkabdir. Namunalar kupincha rasm, foto rasm bulib, bu rasmda bolalar ishlatilmaydigan kurilish materialidan kurilgan kurilmalar aks etgan buladi. Ba’zida tarbiyachini uzi yasagan narsani namuna sifatida kursatish mumkin. Lekin bu usul bu yoshdagi bolalarga tugri kelmaydi. Tarbiyachi topshirikni tushuntirayotganda kurish-yasashni yangi usulini kisman kursatib utadi. Tayyorlov guruxida ekskursiya va suxbatlar bolalarni kurish-yasash obektlarini tasavvurlarini kilishlariga yordam beradi. X,ar bir ekskursiya bolalarni keyingi mashgulotga tayyorgarligini oshirishga karatadi. Fotogalereya buylab sayrda tarbiyachi asosiy dikkatni maydon, kuchalarni tuzilishini, binolarni chiroyli kurilganligiga karatadi. Biror bir maydonni tarbiyachi bolalar bilan fazoviy joylanishini, binolarni taxlil kiladi. Mashgulotda esa topshirikni tushuntirib, bolalar bilimini faollashtiradi. Mashgulotni boshida utkaziladigan suxbatlar - bolalar bilimini faollashtiradi. Tarbiyachi kuprik kurayotganida bolalarga eslatib utiladi: kupriklar xar xil buladi. Iulovchilar uchun va trasport uchun xam kupriklar. Mashgulotni boshida, kinoteatr kurishda tarbiyachi suxbatida binoning asosiy kismi tomoshabinlar zali, foyeni ajratadi, uning asosiy shakli, fazoviy joylanishini anikdaydi. Agar mashgulot boshka bulsa- tarbiyachi bolalardan uylagan kurilmalarini, uning nima uchun kullanishi tanlangan materiallar xakida gapirib berishni iltimos kiladi. Nazorat savollari Kurish-yasash mashgulotlarini bola rivojlanishidagi axamiyati xakida ma’lumot bering. Kichik guruxlarda kurish-yasashga urgatishning vazifalari xasida ma’lumot bering. Urta guruxlarda kurish-yasashga urgatishning vazifalari xakida ma’lumot bering. Katta guruxlarda kurish-yasashga urgatishning vazifalari xakida ma’lumot bering. Maktabga tayyorlov guruxlarda kurish-yasashga urgatishning vazifalarixakida ma’lumot bering. ADABIYOTLAR RUYXATI Takomillashtirilgan "Bolajon" tayanch dasturi. T.: 2016. Maktabgacha ta’limga kuyiladigan davlat talablari. T.: 2017 "Bilimdon" dasturi. T.: 2014 Amirova. G.A., Sulaymonov A.P., Djuraeva B .R. Maktabgacha ta’lim muassasalarda applikatsiya mashgulotlari. T., 2014. D.T Sabirova. Maktabgacha yoshdagi bolalarda tasviriy savodxonlik elementlarini shakllantirish. (13.00.01.-Pedagogika nazariyasi va tarixi ixtisosligi buyicha yozilgan dissertatsiyaning avtoreferati). T.2007 "Bola shaxsini rivojlanishining dolzarb muammolari". Xalkaro ilmiy - amaliy anjumanining te’zis va makolalar tuplami. 2008 yil. Djalalova D.X. Osnovnыe tendensii razvitiya sovremennoy yaponskoy shkolы. Avtoreferat dis.k.p.n. 2004. Titov V.A.Pedagogika zarubejnыx stran (sravnitelnaya pedagogika). A- Prior, 2010. Ishmuxdmedov R., va boshk,. Ta’limdainnovatsion texnologiyalar (ta’lim muassasalari pedagog-ukituvchilari uchunamaliy tavsiyalar). - T.: "Iste’dod" jamfarmasi, 2008. Xasanova SH.T.Estetik tarbiya metodikasi.Ma’ruzalar matniNizomiy nomli TDPU., 2014. Download 2.66 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|