Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тош кент давлат


Download 75.97 Kb.
Pdf ko'rish
bet6/37
Sana30.01.2024
Hajmi75.97 Kb.
#1809001
TuriМонография
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   37
Bog'liq
000000001030 01

Vizomiy nomli
т о Р и 
kutubxonasl


(малакавий) стандартлари ишлаб чикилади. Ушбу стандарт натижа- 
нигина (нимага эришилиши керак) кайд этади.
Компетенция уз билимларини тинмай бойитиб боришни, янги 
ахборотларни зфганишни, шу кун ва давр талабларини хис этишни, 
янги билимларни излаб топиш махоратини, уларни кайта ишлашни 
хамда уз амалий фаолиятида куллашни талаб килади. Компетенция 
эгаси булган мутахассис муаммоларни ечишда узи узлаштириб 
олган, айнан шу шароитга мос метод ва усуллардан фойдаланишни 
яхши билиши, хозирги вазиятга муносиб булган методларни танлаб 
олиб куллаши, тугри келмайдиганларини рад этиши, масалага 
танкидий куз билан караши каби куникмаларга эга булади.
Педагогикада компетент ёндашиш мутлако янги ходиса эмас, 
балки унинг ирмоклари узлуксиз ривожланиб борувчи таълим 
жараёнларида мавжуд булиб, улар боскичма-боскич шаклланган 
эди. «Махорат», «малака», «салохият» масалалари, фаолият, шу би­
лан биргаликда, бир катор фаолиятларнинг бирикуви М.Н.Скаткин, 
И.Я.Лернер, В.В.Краевский, Г.П.Щ едровидский, В.В.Давидов ва 
бошка педагогика сохасининг олимлари илмий асарлари асосини 
ташкил этган.
Н.В.Кузьмина, А.К.Маркова, Э.Ф.Зеер, В.А.Сластенин, Т.Ф.Ло- 
шакова укитувчининг «касбий компетентлик» хакида куплаб иш- 
ларни амалга оширганлар.
Б.А.Назарова узининг илмий ишида Д.Дьюи, У.Уоллер, М.Мид, 
К.Ю нг, П.Сорокин, Ф.Знанецкийларнинг фалсафасида касбий ком­
петентлик тушунчасига шундай таъриф берганликларини таъкид­
лайди: «Бу мухитга урганиш воситаси, чунки касб одамни унга 
тугрилайди, одамнинг кизикишларини аниклайди, битта касбда 
ишлаган одамларнинг кизикишларини жамлайди» [69].
Д.Л.Томпсон, Д.Пристинлар: «Касбий компетентлик - ишда 
керак булган билимларнинг ва барча ахлокий коидаларнинг 
йигиндисидир», - деб таъкидлайдилар.
И.В.Гришина касбий компетенция шахснинг уз профессионал 
фаолиятини канчалик даражада эгаллаганлиги, деб бахо беради ва 
куйидагича таърифлайди [31]:

ушбу фаолиятга булган муносабати, унга зарурат ва кизи- 
киши, интилишлари, кадриятлари, фаолиятдан максади, узининг 
ижтимоий урнини тасаввур килиши;
18


- узининг шахсий узига хослиги ва мутахассис сифатидаги 
мавкеига, касбий билим, махорат ва к)гаикмалари, касбига хос 
бошка хусусиятларига бахо бериш;
- шу асосда узини касбий жихатдан шаклланишини ва усишини 
бошкара билиши.
Психологияда И.Н.Шпильриен, С.Г.Геллерштейн, Е.А.Климов, 
В.Д.Шадриков, К.К.Платонов, Н.В.Кузьмина фикрларига кура 
хаётда юз берадиган турли вазиятларни, муаммоларни ечишга 
ёрдам берадиган фазилатлар, кобилиятлар компетентлик деб ту­
шу нтири лад и. Касбий компетентлик - бу кайсидир касбда бор 
булган стандартга риоя килиш.
А.П.Акимова касбий компетентликни шундай таърифлайди: 
«Уз фаолиятида керак булган янгиликларнинг, билимларнинг, 
кобилиятларнинг йигиндиси ва атроф мухит билан узаро тугри 
келиши».
Педагогик компетентлик педагогик махорат тушунчасига 
богликлигини Н.В.Кухарев шундай таърифлайди: «Психологик -
педагогик тайёргарлигидан келиб чикадиган укитувчи шахсининг 
аник сифатларини ва педагогик масалаларини энг самарали усулда 
ечадиган фазилатлар туплами».
А.К.Маркова укитувчини касбий компетентликка эга булган 
укитувчи деб айтади, качонки педагогик фаолиятини, педагогик 
муомалани етарлича юкори даражада оширса, ёшларни укитишда 
ва тарбиялашда юкори натижаларга эришса. Компетентли укитувчи 
узининг касбий билимларини, психологик фазилатларини уз 
мехнатида куллашни билиши керак [65].
А.К.Маркова энг куп укитувчи мехнатининг касбий компе­
тентлиги асосларини кидирган педагог олим. А.К.Маркова фикри 
буйича укитувчининг мехнати компетентликка айланади качон-ки 
укитувчи уз фаолиятини етарлича юкори хамда талаба ва тала- 
баларни укитиш ва тарбиялашни юкори даражада амалга оширса. 
Ушбу асослар билан бирга укитувчининг касбий компетентлигини 
туртга булиб урганади:
Махсус ёки фаолиятли касбий компетентлик - бу фаолиятни 
юкори касбий даражада олиб бориши. Махсус касбий компе­
тентлик нафакат махсус билимлардан, балки бу билимларни амалга 
оширишдан иборат;
Ижтимоий компетентлик - бу кушимча фаолиятни олиб бориш 
йулларини билиш, хамкорликда бажариш йулларини билиш;
19


Ш ахсий компетентлик - узини ривожлантириш ва узини 
курсатиш йулларини билиш (мутахассис узининг фаолиятини 
режалаштириш, мустакил карор килиш, маълумотлар билан ва уз 
устида ишлаш).
Индивидуал компетентлик - бу узини бошкариш йулларини 
билиш, касбий ривожланишга тайёргарлик ва касбий янгиликлар 
яратиш. Ш у билан бирга укитувчининг билимлари янгиликлар 
билан бойиган булиши, психологик ва педагогик фазилатлар юкори 
даражада булиши [65].
Р.Х.Тугешевнинг таъкидлашича, касбий махорат шахе сифа- 
тининг юксалиши сари куйилган кадамлар ёрдамида факат бир 
фаолият учун эгалланган компетенциядир. Компетенция эгаси 
деганда, олим шахенинг уз ишининг устаси, махорати билангина 
чекланмайди, балки ишни ташкил этиши, уз фаолиятига алокадор 
барча муаммоларни тизимли равишда тушуниши, вазифа куя 
билиши ва аник муаммоларга ечим топиш кобилиятига эга булиши 
каби фазилатларни назарда тутади. Ана шундай инсон маълум бир 
сохада компетенция эгаси деган номга сазовор эканлигини кайд 
этади [88].
Агар Р.Х.Тугешев компетенция тушунчасини касбий махорат 
деган тушунча билан бир хил эканлигини кайд этса, Э.Ф.Зеер эса 
касбий йуналтирилган компетенция ва касбий кобилият олий 
даражадаги касбий махоратни таъминлайди, деган фикрни олга 
суради [37].
Касбий компетенция шахенинг субъектив фаолияти таркиби- 
даги турт жихатнинг бири хисобланиб, Э.Ф.Зеер таъкидлаганидек, 
касбий компетенция уз касбига оид билимлар, махорат хамда 
касбий фаолиятни амалга ошириш усуллари йигиндисидир.
Психолог А.К. М акарова касбий компетенция тушунчаси 
инсоннинг барча хислатларини уз ичига олади, улар ёрдамида 
касбий фаолият давомида инсон юксак натижаларга эришади деб 
уктиради. Унинг фикрича, касбий компетенция мутахассиснинг 
шундай мехнат фаолиятики, натижада юкори даражада касбий 
фаолият амалга оширилади ва мутахассис шахе сифатида узини 
намоён килади. Ш ундай килиб, А.К. Макарова касбий компетенция 
тушунчаси мазмунини янада кенгайтиради, унинг таркибига 
мутахассиснинг субъектив хусусиятларин хам киритади [65].
Бу сохада, компетенция билан боглик муаммоларни, умуман, 
ижтимоий компетенцияларни, тадкик этиш ишларига хорижлик
20


олимлар Л.П.Алексеева, В.М.Басова, Н.В.Нузьмина, А.К.Макарова, 
Л.М.Митина, В.Г.Подзолков, А.А.Петровская, А.Н.Сергеев, А.В.Сер­
геева, Г.И.Сивкова, Н.А.Ш айденко каби олимлар улкан хисса 
кушганлар.
Касбий компетенция феноменини «тайёргарлик» тушунчаси 
билан киёслаш кенг таркалган. В.А.Сластенин нуктаи назарига 
кзфа, мутахассиснинг касбий компетенцияси тушунчаси унинг 
назарий ва амалий тайёргарлиги шахе умумий тайёргарлиги тизими 
таркибига кириб, касбий махорат, унинг касбий даражасини 
белгилайди [86].
Касбий компетенцияни олий таълимнинг асосий максади 
сифатида Ю.Г.Татур куйидагича тарифлайди: «Олий маълумотли 
мутахассис компетенцияси, унинг амалиётдаги интилиши ва 
кобилияти» (тайёргарлиги) хамда узининг имкониятларини (билим, 
махорат, тажриба, шахсий фазилатлари ва бошкаларни) муваффа- 
киятли, ижодий фаолият курсатишга, касбий ва ижтимоий сохада 
куллашга хамда бу фаолиятни ижтимоий ахамиятини, унинг 
натижаларига нисбатан шахсий масъулиятни хис этиши, доимо 
узлуксиз равишда уз устида ишлаши каби фазилатларни руёбга 
чикаради.
Ю.Г.Татур касбий компетенция тушунчасини тахлил килар 
экан, бу тушунчани фаолиятнинг самарадорлигига эришиш, 
субъектнинг муваффакият козониши, омад ва максадга етиш 
кобилияти, деб тушунтиради.
Купчилик олимлар касбий компетенция таркибида умумлашган 
шахсий сифатларни хар кандай олий таълим муассасасини тамом- 
лаганлар учун уга мухим эканлигини кайд этадилар.
О.Н.Мельничук ва А.Яковлевлар куйидаги сифатларни таъкид- 
лайдилар: узига ишониб топширилган иш ва одамлар олдидаги 
масъулият, халоллик, ижтимоий зарурлик, суз билан иш бирлиги, 
кенг маданият ва бошкалар. «Умумлашган шахсий сифатлар» 
тушунчасини куллаган тадкикотчи Г.Б.Скок уни жисмоний, рухий 
ва ахлокий, саломатлик, масъулиятли, умуммаданий, маълумот- 
лилик деб тушунтиради. Жумладан, Э.Ф.Зеер уни вазиятларни тез 
идрок килиш, муомалага тез киришиш, узини тута билиш, мустакил 
харакат килиш каби фазилатлар билан боглайди [37].
В.Г.Пищулин касбий компетенция хох умумий, хох махсус 
булсин, куп холларда хотира, мантикий ва ижодий фикрлаш, 
рефлекция, 
чакконлик, 
эпчиллик, 
уддабуронлик, 
катъийлик,
21


тартибли ва уз сузида туриш, эхтиросларга берилмаслик, кузатув- 
чанлик, кизикувчанлик, диккат-эътибор, жиддийлик ва муомалага 
кира олиш каби фазилатларни юзага чикишига олиб келади, деб 
ёзади.
К}шчилик тадкикотчилар катори биз хам юкоридаги фикрларга 
кушиламиз. 
Уларнинг 
фикрларига 
кура, 
маълум 
бир 
касб 
мутахассиси уз касбий фаолияти доирасидаги компетенцияларни 
эгаллаши зарур. Улар олий таълим сохасига белгиланган давлат 
меъёрларида кузда тутилган хамда шахснинг касбий ривожланиши 
ва ижтимоий хамкорлиги масалаларида хам белгилаб куйилган. 
Булажак мутахассис - касбий ишлаб чикариш ва технологик 
сохалар компетенцияларини хам эгаллаши, лойихалаш, илмий 
текшириш ва ташкилий бошкарув хамда коммуникатив компетен- 
цияларга эга булиши жуда зарурдир.
Г.Н.Синицына техника мутахассислиги буйича таълим олаёт- 
ган талабаларнинг компетенциясини урганар экан, улар учун ком- 
петенциянинг лойихалаш тури мухим эканлигини таъкидлайди. 
Чунки лойихалаш компетенцияси мухандис касбий фаолиятининг 
асосини ташкил этади. «Лойихалаш фаолиятидаги компетенция» -
бу интегратив шахсий янги таълим булиб, у чукур билим, махорат 
ва ижобий тажрибалар асосида лойихалаш масалаларига ечим 
топади.
Биз булажак касб таълими 

Download 75.97 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   37




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling