Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тошкент давлат педагогика университеты


Download 2.79 Mb.
bet18/43
Sana16.06.2023
Hajmi2.79 Mb.
#1504528
1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   43
Bog'liq
Tarih oqitish metodikasi

Моддий маданияг буюмларига —сакланиб келаётган ёки илмий асосда кайта тикланган бурунги мехнат куроллари, курол-яроглар, зеб-зийнат буюмлари, уй-рузгор анжомлари, турар жойлар, кургонлар, макбаралар, кадимги шахар харобалари ва бошкдлар киради. Укувчилар мехнат куроллари ва бошкаларга караб, одамларнинг машгулотларини, хашаматли иморатлар ва пасткам кулбалар мавжудгшгини, диний маросимларга ва кишиларнинг дафн килинишидаги расм- русумларга дойр топилмалар асосида уша замондаги диний эътикодларини билиб оладилар.

  • Тасвирий санъат асарларига — моддий вокеликни, одамлар ва уларнинг бир-бирига муносабатини хамда уларнинг теварак-атрофидаги нарсаларни — хар хил буюмларни, геофафик мухитни бевосита тасвирлаб берувчи асарлар, одамларнинг хар хил маъбудлар, рух-арвохлар, жинлар, алвастилар, афсонавий кахрамонлар, девлар ва хоказолар хакидаги хаёлий тасаввурларини акс эттирувчи асарлар киради.

  • Ёзма манбаларга — конунлар, буйруклар, хужалик ишларига дойр ёзувлар, шартномалар, хизмат вазифасига оид ёзишмалар, суд хукмлари, йилномалар, хроникалар, мемуарлар, шахар ва мамлакатлар тасвирлаб ёзилган асарлар, хатлар ва ёзувлар киради. Кадимги дунё тарихида берилган бу хужжатли материаллар укувчиларни эстетик жихатдан тарбиялашда мухим урин тутади.

    Урта таълим ва урта махсус таълим тизимида тарих укитишнинг хар бир янги боскичида дарсликлардаги хужжатли материалпарнинг характери узгариб. кулами ортиб ва мураккаблашиб боради.
    Урта таълим ва урта махсус таълим тизимида тарих Укитиш тажрибасида тарихий хужжатлар билан ишлашнинг куйидаги икки усули, яъни тарихий хужжатлардан укитувчининг баёнида фойдаланиш усули билан укувчиларнинг матн устида ишлаш усули кулланилади.
    Укитувчи узининг баёнини аниклаштириш ва унинг таъсирчанлигини ошириш максадида хужжатлардан олинган парча, жумла, ифодалардан, ёркин образлар ва характеристикалардан фойдаланади. Фойдаланилган хужжатларнинг хаммасининг хам манбаларини айтиш шарт эмас, «солномачилар», "замондошларнинг» маълумотларига Караганда деган умумий иборалар билан чегараланилса кифоя.
    8-9-синф Укувчиларини купрок мемуар характердаги материаллар, тарихий вокеаларнинг замондошлари ва катнашувчилари берган маълумотлар кизиктиради. Фойдаланилган тарихий хужжатнинг курсатмаси булиши керак, бу курсатма укитувчи баёнининг курсатмали ва ифодали булишини таъминлайди.
    Тарихий хужжат укитувчи баёнини, баёндаги характеристика ва чикарилган хулосаларни тасдиклайди.
    Укитувчи дарслик ёки хрестоматиядан олинган хужжатнинг мазмуни ва Укувчиларнинг тайёргарлигига караб уни тахлил килиши, синф укувчиларига хужжат юзасидан саволлар бериши ёки умумлаштирувчи аналитик сухбат ердамида тахлил килиши мумкин. Тарихий хужжатлар устида ишлашда укувчилар уларни нима учун хизмат килишини, танишилаётган хужжатлар качон ва кимлар томонидан яратилганини, улардан нималарни билиб олиш мумкинлигини тушуниб олишлари лозим. Агар хужжатларда тушуниш кийин булган терминлар учраб колса, улар доскага ёзиб тушунтирилади, укувчилар лугат дафтарчасига ёзиб олади.
    Тарихий хужжатлар устида ишлашнинг турли усуллари бор.

            1. Укитувчи тарихий хужжатни узи тахлил килиб бериши мумкин.

            2. Тарихий хужжатларни укитувчининг бевосита рахбарлигида укувчилар дареда тахлил килтпи мумкин.

            3. Укитувчи укувчиларга маълум хужжатларни уйда мустакил тахлил килиб келишни топшириши мумкин.

            4. Укувчиларни кичик гурухларга булиб, хдр бир гурухда хужжатлар билан мустакил ишлашни ташкил этиш.

    Тушуниш кийин булган мураккаб тарихий хужжатларни укитувчининг узи укийди, тахлил килиб изохлаб беради. Укувчилар матнни кузатиб боришади ва укитувчининг тушунтиришларини диккат билан тинглайди. Юкори синфларда хужжат изох бериб укилади. Укитувчи хужжат юзасидан укувчиларга саволлар бе- риб, муаммолар кУйса, укувчиларнинг билиш ва фикрлаш фаолияти фаоллашади. VI—VII синфларда укитувчи хужжатни узи тахлил килиб беради, аммо шу билан бирга укувчиларни хужжатлар билан ишлашга хам ургатади.
    Укитувчи хужжатлар билан ишлашнинг яна бир усулини, яъни хужжатларни укувчилар билан бирга тахлил килиш усулини куллайди. Хар бир текстда хам осон ва мураккаб жойлар булади. Текстдаги мураккаб жойларни укитувчининг узи ёки сухбат ёрдамида савол-жавоб йули билан тушунтиради. Осон жойларини укувчиларга мустакил укиб урганишни вазифа килиб топшириш мумкин.
    Укувчиларга уларнинг билим ва малакаларига яраша тушунарли хужжатлар танлаб берилган ва хужжатлар устида мустакил ишлашни ил гари хам машк килиб курган булсалар укитувчи вазифалар килиб берган хужжатларни мустакил укиб, пухта тушуниб олишлари мумкин. Лекин бунда хам укитувчи бу ишга рахбарлик килади, кийин жойларини укитувчи рахбарлигида, осон жойларини укувчиларнинг узлари мустакил урганадилар. Хужалик, юридик ва шу каби бошка кийинрок характердаги хужжатлар укшувчи рахбарлигида тахлил килинади.
    8-9 синфдан бошлаб баъзи дарслар соатининг бир кисми ёки бутун даре хужжатлар устида ишлашга багишланади. Укувчиларнинг дарсда ва уйдаги мустакил ишларига талаб ортиб боради. Тарихий хужжатлар асосида кискача ахборот ва рефератлар тайёрлаш, хикоя килишга тайёрланиш, схематик режа ва бошка графика ишларини бажариш, иншо ёзиш ва х. К Укувчиларнинг хужжатлар устидаги мустакил ижодий ишлари каторига киради. Укувчиларни хужжатларни урганишга кизикгириш, бунга уларда иштиёк уйготиш керак. Бунинг учун уларга хужжатлар маълум даврнинг моддий ёдгорлиги ва янги билимларни эгаллашнинг мухим манбаларидан бири эканлигини алохида укгириш лозим. Хужжатни Урганишда унинг ким томондан, качон ёки кандай нукгаи назаридан яратилганини, уша вактдаги мамлакатнинг ички ва ташки ахволини тушунтириб бериш зарур.
    Укувчилар "Кддимги дунё тарихи"нинг кириш кисмида ёзма манбалар хакида маълум тушунча хосил киладилар. Кейинчалик бу тушунчалар хар хил ёзма ёдгорликларни урганиб бориш, турли музей ва архивлардаги ёзма ёдгорликлар билан танишиш жараёнида аниклашиб, бойиб кенгайиб боради.
    Шундай килиб, тарихий хужжатлар укитувчи баёнини аникдаштиради, мазмунини чукурлаиггиради, унга аниклик киритади, ишонарли ва эмоционап булишини таъминлайди, укувчиларнинг билиш фаолиятини, фикрлашини фаоллаштиради, билимлари пухта ва мустахкам булишига ёрдам беради, билим олишнинг янги усуллари, илмий тадкикотнинг элементар шакллари билан таништиради.
    Бадиий адабиёт образларидан фойдаланиш укитувчи баёнииинг курсатмалилигини таъминлайди, уни аниклаштиради, укувчилар утмиш хакида жонли тасаввур хосил килади. Бадиий адабиётнинг роли бу билан тугамайди.
    Маълум даврнинг ижтимоий ходисаларини реал акс эттирувчи хакикий бадиий образ, типик образлар уша ижтимоий ходисанинг мохиятини ифодалайди.
    Укитувчи баёнида бадиий адабиётдан олинган намунапар баённинг таъсирчан булишини хам таъминлайди, урганилаётган тарихий вокеаларга нисбатан укувчиларда хайрихохлик, завкланиш, афсусланиш кайфиятларини, нафрат ёки хайрат туйгуларини тугдиради.
    Тарих укитишда фойдаланиладиган бадиий адабиётларни: 1-урганилаётган даврнинг адабий ёдгорликлари ва 2-тарихий беллетристик асарларидан иборат икки гурухга булиш мумкин.
    Адабий ёдгорликларга тарихий ходиса ва вокеаларни уз замондошлари ёзиб колдирган асарлар киради. Бу гурухга кирган асарлар тарих фани учун утмишнинг узига хос манбаи булиб хизмат килади. Бадиий адабиёт ёдгорликлари ёзиб олинган огзаки ижодиёт асарларини: афсоналар, достонлар, кушиклар, масаллар ва бошкаларни уз ичига олади. Бундай асарларнинг жуда купида вокелик кайта-кайта ишланган, халк фантазияси билан бойитилган ва безатилган булади. Вокеликни объектив суратда тасвир килган асарлар, ёдгорликлар бизгача етиб келмаган такдирда узок утмишни, масалан кадимги Греция тарихини ёритиб беришда ана шундай асарлардан хам танкид галвиридан утказиб фойдаланилади. Гомер давридаги жамият тарихи Гомер достонларидан ва кисман грек афсоналаридан олинган эпизодларни тахлил килиш асосида таърифлаб берилади, Бадиий ёдгорликларнинг асосий ахамияти шундан иборатки, улар уз замонидаги жамиятнинг гоясини акс эттиради ва буни укувчиларнинг тушуниб олишларига, тарихий ходисапар ва арбобларнинг ёркин бадиий образларини равшан тасаввур килишларига ёрдам беради. Шу билан бирга Укувчилар бадиий адабиётнинг жамият хаётидаги роли билан хам аник мисолларда танишадилар. Масалан, «Роланд хакида кушик» номли асарда Карлнинг узи ва унинг жангчилари идеаллаштирилиб у олиб борган урушлар тарихи бузиб курсатилади. Шу билан бирга, бу асар рицарларнинг мардлиги, уз сенъорига содиклиги, фидокорлиги билан, шунингдек Урта асрлар адабиётининг ана шу тури билан таништиради. «Роланд хдкида кушик» шу адабиёт турининг энг яккол намунасидир. Роланд уйдирма образ булсада ундаги ажойиб фазилатлар укувчиларга ижобий гарбиявий таъсир курсатади. Урта асрларда яратилган «Тулки хакида роман» дан шахарликларнинг феодалларга муносабатини, улар уртасида кескинлашиб бораётган курашини хамда уни ёритишда хажвиядан кандай фойдаланилганлигини Укувчилар тушуниб олади.
    Кадимги дунё ва урта асрларда яратилган афсоналардан, кахрамонлик достонлари ва бошка адабий асарлардан тарих дарсларида фойдаланганда, укувчиларни бу асарларга танкидий куз билан карашга ургатиб бориш керак. Шунингдек, уларга бу асарлар утмишдан колган бадиий ёдгорликлар «канлигиии, улардан уша даврларда булиб утган вокеаларга оид баъзи маълумотлардан фойдаланиш ва кай тарика фойдаланиш мумкинлигини, бу асар- ларнинг кайси жойи уйдирма ва кайси жойларида реал вокелик акс этганини 1ушунтириш лозим.
    Беллетристик асарларга — тарихий романлар, тарихий темаларда ёзилган повестлар, урганиладиган давр хакидаги бадиий асарлар, хикоялар киради. Бу асарлар тарихий манбалар, мемуарлар ва хужжатлар, илмий текшириш ишлари ва монографияларни урганиш асосида ёзилган булиб, уларда утмиш вокеалари ба­диий тасвирлар ва бадиий образлар оркали ифодаланади.
    Беллетристика тарих фани учун хужжатли манба була олмасада, укувчиларга утмишни аник тушунтиришда мухим восита булиб хизмат килади. Гарихий роман ва повестларни Укиш натижасида укувчиларда тарихга кизикиш уйгонади.
    Урганилаётган даврга дойр адабий ёдгорликлар тарих дарсларида ; упинча даре материалини хулосалаш ва умумлаштириш учун асос булиб хизмат килади. Беллетристика баён килинаётган укув материалини аниклаштиришга ва баённи марокли килишга ёрдам беради.
    Укитувчи бадиий адабиётни танлашда материалнинг таълим-тарбия жихатидан киммати тарихий ходисаларнинг накадар хакконий реал ва илмий кил 16 ёритилганлигини эътиборга олади.
    Укитувчи тарих дарсларида фойдаланиш учун бадиий адабиёгдан:
    а) урта таълим ва урта махсус таълим тизими дастурида кузда тутилган тарихий вокеаларнинг тасвирига;
    б) тарихий арбоблар ва халк оммаси вакилларининг образларини, халк оммасининг ролини курсатишга;
    в) мухим тарихий вокеалар булиб утган жойларни ва у ерларнинг аник шароитини тасвирлашта ва ш. к. ларга багишланган асарларни танлайди.
    Укитувчи уз баёнида бадиий адабиётлардан фойдаланиш билан бирга укувчиларнинг синфда ва синфдан ташкари бадиий асарларни укишлари устидан доимий назорат олиб боради.
    Умуман тарих дарсларида таълимнинг техника воситаларидан фойдаланиш дарснинг самарадорлигини оширади. Техника воситалари укитиш ва урганиш сифатини кутаришга, Укувчиларнинг укув материалини кизикиб урганишига ва пухта узлаштиришига хизмат килади.
    Укитишнинг техник воситалари экран кулланмалар яъни телевизор, компьютер,видиопректор, видеофильмлар, слайдпар, , кинофильмлар, радио- телеэшиттиришлар киради. Укитувчи техника воситаларининг узига хос укув кулланмаси эканлигини айтади. Аммо техник воситалар укитиш жараёнида укитувчининг урнини боса олмайди. Амалиётда куйидагича холат юз бериши мумкин, яъни битта мавзудаги даре буйича дареликда безаклар, деворий (таблица) жадваллар, доскага схематик суратлар ишланиши мумкин, яна бундан бошка диафильм, кинофильм ва бошка хиллари хам булиши мумкин. Масалан: Уйгониш даври маданияти хакидаги дареда дарсликдаги (рангли) безаклар, даврий жадваллар, "Урта аср маданияти тарихи буйича альбом"да, фильмлар (XV асрнинг охири-XVII асрнинг бошидаги "Гарбий Европа маданияти". "Леонардо да Винчи", "Музейлардаги жахон санъати дурдоналари-9 булим, Итальян уйгониш санъати") ва бошка радио, телекурсатувлардан хам фойдаланиш мумкин. Албатта, хеч бир дареда буларнинг хаммасини фойдаланиш имконияти йук. Демак, нимани танлаш керак, улар билан ишлашни кандай ташкил килиш мумкин. Бу саволларга укитувчи укитиш шароитини ва синфнинг хусусиятларини хисобга олиб жавоб беради. Даставвал бу кулланмаларнинг мазмундорлиги, кулайлилига эътибор бериш керак. Масалан, итальян Уйгониш даврининг санъати буйича дареда купрок рангли диапозитивлардан ёки диафильмлардан парчалар деярли рангтасвир асарнинг яхши кабул килиш имкониятини бера олади. (Укув диафильмлари, ок-кора тасвирдаги кинофильмларда тасвирий материаллар куп берилган булади ва бу уларни мавзу билан биринчи бор таништиришда кийинчилик тугдириши мумкин). Агарда рангли экран кулланмалари булмаса, кандай Д.Н.Никифоров альбомидаги таблицалардан фойдаланилади. Мавзуни уйда мустахкамлаш ва гакрорлаш учун дарслик безаклари берилади. Кинофильмлар эса келгуси дареларда парчаларда булса хам кулланилиши мумкин. Унда укувчилар узлари учун янги булган томонларни англай олишлари керак. Экран курсатмалилигининг Укитувчи учун энг кулайи бу диафильм ва диапозитивлардир. Тарихий вакеаларни камраб олиш, сюжетларнинг хар хиллиги буйича, тасвирий материапларга бойлиги билан бошкапардан устун туради. Диапозитивларни курсатиш изчиллигини укитувчининг узи аниклаб беради. Кадрларга таяниб укитувчи хикоя килиши, тушунтириши ва сухбат утказиши мумкин. Агар техник имкониятлар булса экранда иккита кадрни курсатиш мумкин. Бунда масалан, таккослаш учун, узгаришларни аниклаш учун керак булади, айтайлик шахарларнинг куринишида, мехнат курсларидаги хар хил тарихий даврлардаги узгаришлар ва хоказоларни курсатиш мумкин булади. Мактаб амалиётида кодоскоплардан фойдаланилади. У экранда ёки синф доскасида матнларни, схематик раем, чизма, диаграммани курсатишда кулланилади. Шунингдек, кодоскоп билан ишлашда хонани коронгилатмок талаб килинмайди. Бу укувчиларнинг материални нафакат куришларини балки матнлардан керакли жойларини дафтарларига ёзиб олишларига хам имкон беради. Укитувчи хам укувчилар билан алокани йукотмайди. Телеэшитгиришлар, кинофильмлар киска вакт ичида кенг маълумот бера олади. Улар оркали тарихий вокеалар катнашчиларининг (актёрлар ижросида) жонли овозини эшита олади. Телекурсатувлар фильмларга нисбатан долзарбликга эга. Улар оркали айникса укувчилар якин вактлардаги вокеалар билан танишиб боради. Буларга нисбатан фильмларни ишлашнинг узига анча вакт кетади. Кинофильмни укувчиларга курсатишдан олдин, укитувчининг узи уни синчиклаб куриб чикиши ва урганиши лозим. Тарих укитиш тажрибасида укув фильмларидан фойдаланишнинг бир канча усуллари бор:
    а) укитувчи уз баёнини Укув фильмининг энг мухим ва ёркин сахифаларини курсатиш билан боглаб олиб боради;
    б) 10-15 минутда киска укув фильмларига багишлаб даре утказилади;
    в) махсус кино дарелари ташкил этилади.
    Хозирги вактда Узбекистон хапклари тарихи ва бошка фанларни Укитишда телеэшитиришларнинг икки хилидан фойдаланилмокда:

    1. синфда кабул килиш учун бериладиган эртапабки телекурсатувлар

    2. укишдан ташкари вактдаги телекурсатувлар

    Укув телекурсатувларини кабул килиш учун махсус тарих хонаси булиши керак. Тарих дарсида укув телекурсатувларининг икки хил тури кабул килинади:
    а) 15 минутлик телекурсатув
    б) 30-40 минут давом этадиган янги материални баён килишга багишланган мавзули теледарс ёки такрорлаш дарси (Саъдиев А. Мактабда тарих укитиш методикаси.Т., 1999, 192-бет).
    Укитувчи дарсда кинопарча ёки телекурсатувни курсатганда, уларнинг билим бериш жараёнидаги вазифасини аник билиш керак булади. Мураккаб ва маъсулиятлиси, бу кинофильм, телекурсатувларни мавзу буйича асосий билим манбаи сифатида кабул килиш яъни амалда буни теле яъни кинодарс деб аташади. Бунга Укитувчи хам укувчилар хам эътиборсиз карамаслиги керак ва у катта тайёргарликни талаб килади. Даре олдидан укувчиларни экрандан кандай маълумот олишлари кераклигини айтиб, тушунтирилади. Унда фильм (курсатув) куриш пайтида бажаришлари лозим булган топшириклар бериш мумкин. Бунга фильм буйича саволлар, режа тузиш (улар доскага ёзиб кУйилади) киради. Фильм куриш пайтида бундай топшириклар купинча юкори синф укувчиларига берилади, укитувчи мухим кадрлар пайтида укувчиларнинг эътиборини жалб килиб, таниш булмаган терминларга, географик атамаларга аниклик беради, иемлар, еаналар доекага ёзиб куийлади. Шунингдек, телеэкран тарих укитишда курсатмалиликнинг еамарадорлигини янада оширади. Тарих укитиш тажрибаеи теле даре гоявий-тарбиявий ва дидактик жихатдан бошка курсатмали воситалардан кура анча кулай ва афзап эканлигини исботлади.
    Асосий тушунчалар

    Download 2.79 Mb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
  • 1   ...   14   15   16   17   18   19   20   21   ...   43




    Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
    ma'muriyatiga murojaat qiling