Узбекистон республикаси урта махсус ва олий таълим вазирлиги

6.2. O‘rta Osiyo me’morchiligidagi an’analar va
mutanosibliklar 
Ma’lumki, Markaziy Osiyoda qadimdan qurilish ashyosi tarzida loydan 
foydalanilgan. Undan paxsa, xom g‘isht va g‘isht bloklari ishlanib devor, ravoq va 
gumbazlar ko‘tarilgan. Loyga mayda kesilgan somon aralashtirilib suvoq ishlarida 
qo‘llanilgan. Biroq, Markaziy Osiyoning ko‘p joylaridagi faol seysmik harakatlar 
loydan qurilgan binolarning buzilishiga sabab bo‘lgan. Va faqat IX asrdan boshlab 
devor, ravoq va gumbazlar qurilishida pishiq g‘isht qo‘llanila boshlangan. Bu esa 
mustahkamlikni ancha oshirgan. Shuning uchun ham bizgacha asosan pishiq 
g‘ishtda qurilgan bino va inshootlar saqlanib qolgan. Undan oldingi xom g‘isht va 
paxsadan ishlangan binolar va shaharlardan faqat xarobalargina yetib kelgan, 
ularning aksariyati esa bizgacha saqlanmagan. Shunga qaramasdan arxeologlar 
bunday bino va inshootlarning xarobalarini qazib ularning poydevorlari va 
kursilarini, rejaviy yechimlari va o‘lchamlarini aniqlashga muyassar bo‘lganlar. 
Bu ma’lumotlar asosida o‘sha binolarning me’moriy loyihalanish uslublarini, 
ularda qo‘llanilgan handasaviy mutanosibliklar va shakllar garmoniyasini 
aniqlashga harakat qilganlar.
Jumladan, P.Sh.Zohidov Surxon vohasida milodgacha XVII asrda qurilgan va 
O‘rta Osiyoning eng qadimiy obidalaridan biri bo‘lgan Sopollitepa qal’asining 
rejaviy yechimi tashqi kvadrat (82x82 m) va uning ichiga chizilgan aylana asosida 
yasalgan ichki kvadrat, ya’ni ikkita o‘zaro uyg‘un dinamik kvadratlar asosida 
shakllanganligini aniqlagan. Tashqi va ichki kvadratlar oralig‘i bo‘ylab qal’a 
xonalari labirint tarzida joylashgan. Ichki kvadrat ochiq hovli sathini belgilab 
bergan. Ichki kvadrat hovli tomonining tashqi kvadrat tomoniga nisbati 1:
2
mutanosibligida, ya’ni kvadrat tomonining diagonaliga nisbatida olingan. Ushbu 
irratsional mutanosiblik qurilish jarayonida modul uslubi bilan butun sonli oddiy 
nisbatga aylantirilib 5:7 nisbatida amalga oshirilgan (40-rasm). Bunda kvadrat 
hovli tomoni 5 modulga, ichki va tashqi kvadratlar farqi esa 1 modulga teng 
bo‘lgan.

---

73 
Shunday qilib Sopollitepa qal’asida qo‘llanilgan modul tashqi va ichki 
devorlar oralig‘ini, ya’ni tashqi devor tomonining 1/7 qismini (82:7=11,7 m ni) 
tashkil qilgan. Agar biz buni tovon o‘lchami (o‘rta hisobda 29,3 sm - rim futi)ga 
aylantirsak bir modul 40 tovon yoki uning ikkilangani, ya’ni 20 gaz kelib chiqadi 
(ikki tovon bir gazga teng).
40-rasm. Surxon vohasi. Sopollitepa 
qal’asi (er.av.XIII a.) tarhining me’moriy 
loyihalash uslubi.
 
40a-rasm. Turkmaniston. Nisodagi 
“ Kvadrat uy” (er.av. II a.) tarhining 
me’moriy loyihalash uslubi.
Xuddi shunday Niso (Turkmaniston)da milodgacha II asrda qurilgan Kvadrat 
uyni olib qaraylik. Bu binoni avval G.A.Pugachenkova keyinchalik K.S.Kryukov 
tadqiq etgan. Uning tarhdagi o‘lchamlari taxminan 60x60m. G.A.Pugachenkova, 
uy tarhini modulga tushurib modulni tashqi devor qalinligi, ya’ni 2,28 m ga teng 
qilib olgan. Shunda tashqi kvadrat devor tomonining uzunligi 26 M yoki 59,28 m. 
Modul esa bino uchun qabul qilingan uzunlik o‘lchami tirsak (yoki kari) – 45,6 sm 
ga karrali mos tushgan va 5 tirsakka teng. Ichki kvadrat hovlining tomoni 80 
tirsakka yoki 16 M ga, tashqi devor uzunligi 130 tirsakka yoki 26 M ga teng (40a-
rasm). Ichki va tashqi kvadratlar tomonining uzunliklariga e’tibor bersak ularning 
nisbati 80:130 tirsakda, bu esa oltin nisbatga mos keladi. Ichki xonalar 
tomonlarining o‘zaro nisbati ham 3:6 (1:2); 3:5 (oltin nisbatga yaqin) olingan. Bu 
holatga K.S.Kryukov "aftidan me’mor oltin nisbatni yaxshi tushungan va 
qo‘llagan" deb baho beradi. Buxorodagi Somoniylar maqbarasini qurishda 
qo‘llanilgan me’moriy uyg‘unlik sirlariga to‘xtab o‘taylik.

---

74 
Maqbara O‘rta Osiyo IX asr oxiri X asr boshi me’morchiligining eng go‘zal 
obidalaridan biridir. U pishiq g‘ishtda qurilganligi uchun bizgacha yaxshi 
saqlangan. Maqbaradagi me’moriy proporsiyalarni M.S.Bulatov, L.I.Rempel, 
P.SH.Zohidov va K.S.Kryukovlar o‘rganganlar. Ular ichida K.S.Kryukovning 
tadqiqotlari o‘ziga xosdir.
U boshqa tadqiqotchilardan farqli o‘larok maqbara tarhi, tarzi,interyeri 
orasidagi bog‘lanishlar modul tizimiga asoslangan deb tushuntiradi (41-rasm). 
Maqbara tarhi kvadrat shaklda bo‘lib modulli kataklar ustiga chizilgan. Har bir 
katakning tomoni bir gaz (60 sm ga) teng. Asosiy modul sifatida devor qalinligi – 
3 gaz, kichik modul sifatida esa 1 gaz olingan. Tarhning tashqi kvadrati 6 M yoki 
1080 sm (18 gaz); ichki kvadrat 4 M yoki 720 sm (12 gaz); devor qalinligi 1 M 
yoki 180 sm (3 gaz); ichki burchaklar devorining eni 1,5 M yoki 170 sm (4,5 gaz); 
eshiklar eni 1 M yoki 180 sm (3 gaz); tarzdagi ravoqlar eni – 300 sm (5 gaz).
Maqbara tarzi ham kvadratga asoslangan modulli 60x60 santimetrlik gaz 
kataklarda ishlangan bo‘lib, tarz enining balandligiga nisbati 18:15 yoki 6:5 
mutanosibligidadir (41-rasm). AD
СB to‘rtburchak tomonlarining munosabati esa 
11:18= 0,611, ya’ni yarim kvadratdan kelib chiquvchi oltin nisbatda yechilgan. 
41-rasm. Buxoro. Somoniylar maqbarasining me’moriy loyihalash uslublari 
(K.S.Kryukov bo’yicha). Tarhi va tarsi. 

---

75 
EGKL to‘rtburchagi 10:14 yoki 5:7 nisbatidadir; AT:TD=5:6; ravoq peshtoqi 
yonlarisiz – 4:6 yoki 2:3; eshik 3:5 nisbatda olingan. Tarz balandligining bino 
tarhi eniga nisbati 5:6 yoki 6/5 qismiga teng, gumbaz balandligiga nisbati esa 2:1 
mutanosibligidadir. Ko‘rinib turibdiki, Somoniylar maqbarasi me’moriy 
shakllarining proporsiyalari kvadratga asoslangan modulli garmonik 
munosabatlarda, ya’ni 1:2, 2:3, 3:4, 3:5, 5:7, 5:6, 8:13 nisbatlarda qurilgan. 
P.SH.Zohidovning fikri esa o‘zgacha, u ushbu maqbara tarhining shakllari 
dinamik kvadratlar mutanosibligida ishlangan deb tushuntiradi. M.S.Bulatov esa 
maqbara shakllarining mutanosibligi gumbaz osti kvadrati va tashqi kvadratga 
hamda yarim kvadratdan kelib chiquvchi oltin nisbatga va modul tizimiga 
asoslangan degan xulosaga keladi. Bu esa K.S.Kryukovning yuqoridagi fikrlariga 
mos keladi. Xullas, Somoniylar maqbarasining oldindan puxta o‘ylanib, chizmalar 
va modul ko‘rinishida ishlangan loyiha asosida qurilganligiga shak-shubha ham 
qilmasa bo‘ladi. Endi XIV asr oxiri-XV asr boshi Amir Temur davri 
me’morchiligining ikki ulkan imorati: Turkistondagi Xoja Ahmad Yassaviy 
maqbara – xonaqosi va Samarqanddagi "Bibixonim" masjidining loyihalanishida 
qadimgi me’morlar qo‘llagan uyg‘unlik tamoyillariga nazar tashlaylik.
Ahmad Yassaviy maqbara xonaqosini SH.Y.Ratiya, L.YU.Mankovskaya, 
M.S.Bulatov, P.SH.Zohidov va K.S.Kryukovlar tadqiq qilgan. Ularning aksari 
binoni loyihalashda modul to‘ri qo’llangan, asosiy modul sifatida esa binoning eng 
katta kvadrat tarhli zali – jamoatxona tomoni yoki bosh peshtoq ravog‘ining eni 
olingan, deb hisoblaydi. U "Zafarnoma"da ko‘rsatilganidek 30 gazga tengdir.
K.Kryukovning aniqlashicha, ushbu katta modul aslida har biri 30,4 sm 
bo‘lgan 60 ta yarim gazdan tuzilgan. Katta modul bino tarhida ham, tarzi – 
peshtoqida ham har biri 15 yarim gazlik 4 ta kichik modulga bo‘lingan 
(15x30,4=456 sm). Peshtoq eni ikki chekkadagi minoralarsiz 2 M yoki 8 kichik 
modulga; peshtoq ravog‘ining eni esa M yoki 4 kichik modulga; peshtoq 
ustunining eni M/2 yoki 2 kichik modulga; chekkadagi minoralar eni esa peshtoq 
ustunining 1/7 qismiga teng.

---

76 
Maqbara-xonaqohning tarhi kichik modulga asoslangan kvadrat kataklar 
ichiga chizilgan. Kvadratlar to‘ri tomonlarining nisbati esa 12:15 bo‘lib, bu 
amaliyotda keng tarqalgan 4:5 mutanosibligiga mos keladi. Bu misr uchburchagi 
katta kateti 4 ning gipotinuzasi 5 ga nisbatini beradi. Kvadrat kataklar tomonining 
uzunligi esa peshtoq ravog‘i enining 1/4 qismiga to‘g‘ri keladi (42-rasm).
K.Kryukovning hisoblariga ko‘ra xonaqoh peshtoqining balandligi 166,6 
yarimgazga yoki 5065 sm ga teng va bino peshtoqi tomoni o‘shancha yarimgazga 
teng bo‘lgan kvadrat ichiga chizilgan. Peshtoqning saqlanib qolgan qismining eni 
va peshtoq shakllari tuzilishining uyg‘unlik uslublari uning loyihasidagi yagona 
yechimni – 11:11 yarim gazga yoki 1:1 ga, ya’ni kvadrat tomonlarining 
mutanosibligiga asoslanganligini ko‘rsatib turibdi (42-rasm, v). Bundan tashqari 
peshtoq ravog‘iga tushayotgan yukni kamaytirish maqsadida peshtoq usti 7 ta 
teshik qatorak (ravoqchalar) bilan tugallanganligi aniqlangan. Peshtoq ustuning 
bunday tugallanishi uning badiiy yechimi sifatini va shakllar uyg‘unligini 
oshirishga ham yordam bergan. Peshtoq ustunidagi simmetrik joylashgan 
dekorativ ravoqchalar uning tugal qismidagi qatoraklar bilan qo‘shilib peshtoq 
kompozitsiyasining me’moriy yaxlitligini ta’minlagan. Bosh tarz ravog‘ining 
boshlanish joyi peshtoq balandligining teng yarmida joylashgan.