Узбекистон республикаси урта махсус ва олий таълим вазирлиги

uyg‘unlikni anglatadi.
 

---

11 
Geometrik uyg‘unlik esa me’moriy shakllar o‘lchamlarining o‘zaro va yaxlit 
umumiy shaklga nisbatan mutanosibligi handasaviy yasash usullari orqali 
topilganda kuchga kiradi va kompozitsiya shakllarining uyg‘unligini ta’minlaydi. 
Garmonik uyg‘unlik bu shunday uyg‘unlikki, unda butun va qismlar orasidagi 
mutanosiblik bir vaqtning o‘zida ham arifmetik miqyosiy, ham geometrik yasash 
orqali aniqlanadi va natijalar bir-biriga muvofiqlashtiriladi.
1.3. Koinot va tabiat uyg‘unligining inson turmushi, jamiyat rivoji, 
arxitektura va shaharsozlikka ta’siri 
Mumtoz Sharq va Qadimgi Yunonistonning falsafiy dunyoqarash-lari 
insonlar faoliyati va hayotini koinot uyg‘unligi bilan bog‘laganlar. Bu albatta 
me’morchilik va shaharsozlikka ham tegishli bo‘lgan, zero bunyodkorlik 
ishlarida tabiat va falakdagi harakatni, ular orasidagi bog‘lanish va uyg‘unlikni 
hisobga olish shart bo‘lgan. Darhaqiqat, arxitektura va shaharsozlikda quyosh 
yo‘nalishi va tabiiy yorug‘lik katta ahamiyatga ega. Buning uchun quyoshning 
chiqish va botish, ya’ni ufq tomonlarini bilish va bu harakatdagi doimiylikni 
e’tiborga olish joizdir. Bundan tashqari shamol harakatini, yil fasllarining 
almashuvidagi muntazamlikni, kun va tunni, muayyan tabiiy-iqlim sharoitlarini 
hisobga olish me’morchilikda eng birlamchi shartlardandir. Tabiiyki, bularning 
barchasi tabiat va koinot uyg‘unligining mahsulidir, insoniyat esa bu uyg‘unlikka 
muxtoj va bo‘ysinuvchidir.
Insoniyatning ilk sivilizatsiyasi o‘choqlarida bino etilgan qadimiy ibodat 
inshootlari arxitekturasi ana shu uyg‘unlikka bo‘ysindirilgan va ma’lum ma’noda 
astronomiyaga xizmat qilgan. Chunki, bu ibodatxonalardagi ruhoniylar kishilarni 
osmon xudolariga ibodat qilishga chaqirgan va falakdagi sayyoralar o‘rnini va 
harakatini kuzatganlar. Bunday astranomik kuzatishlar natijasida ilk kalendar 
(taqvim) lar tuzilgan, yulduzlar va sayyoralarga qarab muhim tabiat voqeliklari va 
jamiyat hayotidagi hodisalar bashorat qilingan, insonlar faoliyatini, shaharlararo 
savdo karvonlari harakatini muvofiqlashtirish, ibodatxonalar va ularning 

---

12 
mehroblari, 
hatto shaharlar ko‘chalarining oriyentatsiyasi ham osmon 
yoritgichlariga qarab belgilangan.
M.S.Bulatovning aniqlashicha, agar astronomiya fan sifatida insoniyat 
vaqtini hisoblashdek hayotiy zaruratdan paydo bo‘lgan bo‘lsa, me’morchilik 
san’ati ham inson faoliyatining eng qadimgi sohasi bo‘lib, ular ko‘p asrlar 
davomida bir-biri bilan uzviy aloqadorlikda va bir-birining ta’sirida rivojlanib 
kelgan. Masalan, o‘sha qadimiy ibodatxonalarda astronomik kuzatuvlar olib 
borilib, ularning qurilishi ham astral, ya’ni kosmogonik tafakkurlar bilan bog‘liq 
bo‘lgan. Qadimda yashagan kishi yerdan ko‘ra osmonni ko‘proq bilgan, kuzatgan 
va u haqda o‘ziga xos tushunchalarga ega bo‘lgan. Qadimgi odamlar ilk bor 
yerdagi moddiy garmoniyada, ya’ni tabiatdagi garmoniyada o‘ziga xos 
uyg‘unlik mavjudligini tushunib yetganlar va uni tan olganlar. Shuning uchun 
ham ular kundan so‘ng tun kelishini, osmon yoritgichlarining bir maromda botishi 
va chiqishi, yoz va qishning, yil fasllarining tartib bilan o‘zgarib turishini, 
tabiatning uyg‘onishini va so‘nishidagi almashuvlik qonuniyatlarini aynan shu 
koinot garmoniyasidan, ya’ni falakdagi mavjud uyg‘unlikdan kelib chiqqan, deb 
tushunganlar. Zero, ular yerda ham ana shunday tartib-qoidalarga amal qilib o‘z 
turmushini tashkil etishni o‘rganganlar, aniqrog‘i falak muvozanatlari ularni yerda 
ham ana shunday muvozanatli turmushni tashkil qilishga majbur qilgan. Ana shu 
ma’noda arxitektura va falakkiyot bog‘liqligi ro‘yobga chiqqan va hayotga joriy 
qilingan. M.S.Bulatov ana shu nuqtai nazardan kelib chiqib, arxitekturaga 
insoniyat taraqqiyotidagi moddiy madaniyatning asosi deb qaraydi va uni tadqiq 
qilish va o‘rganishda yuqoridagi boshlang‘ich nuqtani, 
ya’ni astral