Узбекистон республикаси урта махсус ва олий таълим вазирлиги

dunyoqarashni unutmaslikni uqtiradi.
M.S.Bulatovning fikricha, bahorgi tengkunlik (21 mart) yoki qishki quyosh 
turish kunida (bu kunda quyosh ekvatordan eng uzoq joylashgan janubiy nuqta 
orqali o‘tadi va kunduz kuni eng qisqa, kechasi eng uzoq bo‘ladi) quyosh 
chiqishiga qarab oriyentatsiyalangan ibodatxonalar dehqonlarga, ya’ni o‘troq 
xalqlarga mansub bo‘lgan bo‘lsa, kuzgi tengkunlik (23 sentabrda) quyosh 

---

13 
chiqishiga qarab oriyentatsiyalangan ibodatxonalar chorvadorlarga qarashli 
bo‘lgan. Ko‘rinib turibdiki, dehqonlar ham chorvadorlar ham quyoshga ibodat 
qilganlar. Ayrim xalqlarda esa (masalan Qadimgi vavilonliklar va turonliklarda) 
oy xudosiga ibodat qilish odati bo‘lib, ular o‘z ibodatxonalarini teng kunliklarda 
oyning chiqishi va botishiga qarab oriyentatsiyalaganlar.
Antik davr va ilk o‘rta asrlarda qator ibodatxonalar va ehromlar tomining 
ma’lum bir qismi Rimdagi Panteonga o‘xshab samoga ochiq qoldirilgan. Shunday 
qilinsa go‘yo ibodat qiluvchilarning osmon xudosi bilan "aloqasi" osonlashgan.
Misr ehromlarining arxitekturasi ham koinotdagi doimiylik g‘oyasining 
voqeligi tarzida tushunib kelinadi. Mesopotamiya (ikki daryo oralig‘i) da qurilgan 
ko‘p qavatli "zikkurat"lar, ya’ni "sun’iy tog‘"lar esa insonning ushbu koinotga 
bog‘liqlik g‘oyasini o‘zida aks ettirgan. Inson baland zikkuratga ko‘tarilib 
sig‘inganda osmonga, to‘g‘rirog‘i osmon xudosiga yaqinlashadi, deb anglashilgan. 
Xuddi shunday islom mamlakatlarida baland minoralarga chiqib azon aytilsa va 
nomozga chorlansa bu ilohiy tovush musulmonlarga tezroq yetib boradi deb 
tushunilgan. Markaziy Osiyo xalqlarining asosiy urf-odatlari, marosim va 
bayramlari ham koinot va tabiat bilan bog‘liq holda kechgan. Masalan, tabiat 
uyg‘onishi, kun va tun tengligi, dala ishlarining boshlanishi pallasida – "Navro‘z" 
bayrami, yozda quyosh tik bo‘lib, eng uzoq kun va qisqa tun sodir bo‘lib, harorat 
yuqori darajaga ko‘tarilib, suvga ehtiyoj kuchayganda, unga bag‘ishlangan tadbir 
– Angom hayiti; dehqonlar hosil yig‘ib olgan vaqtda Mehroj bayrami; qishda – 
eng uzoq tun va kunning eng qisqa pallasida, qish avjiga chiqib (qishgi chilla) 
boshlanganda, odamlarda isinishga ehtiyoj kuchayganda – Olov bayrami 
(gulxanlarda isinish) kabilar uyushtirilgan. Bu miloddan oldin shakllangan 
bayramlarning barchasi tabiat bilan insonning uyg‘unligi, uning tabiat qonunlariga 
amal qilishi asosida qaror topgan. Aholining yer yuzida joylashuvini koinot 
garmoniyasi va tabiiy-iqlim sharoitlarga ko‘p jihatdan bog‘liqligini qadimgi 
xalqlar yaxshi tushunganlar va o‘zlarining turmushini ana shu garmoniyaga 
bog‘lab qurganlar.

---

14 
Qurgan bino va inshootlarini esa ijtimoiy vazifalardan tashqari tabiat 
qonuniyatlariga moslashtirib barpo etishga uringanlar. Bunda ularga matematik 
bilimlar va arifmetik hisoblash ishlari yaqindan yordam bergan. Shakllar va 
ularning o‘lchamlari orasidagi mutanosibliklarni esa geometrik yasash va 
proporsiyalash uslublari orqali aniqlaganlar.
Xullas, me’morchilik va shaharsozlik san’atidagi garmoniya falak va tabiat 
orasidagi uyg‘unlikdan o‘rnak olib, bino va inshootlar tektonikasida, me’moriy 
shakllar va qismlarning o‘zaro mutanosib munosabatlari va yaxlitligida 
ifodalangan.