V – Ma’ruza. Kimyoviy kinеtika va kimyoviy muvozanat

REAKSIYANING MOLEKULYARLIGI
Kimyoviy o`zgarishlar ro`y berishida reaksiyada ishtirok etuvchi moddalar 
molekulalarining o`zaro to`qnashuv jarayonida, ya`ni "elementar akt" da bitta 
molekula, ikkita molekula va uchta molekula bir vaqtda baravariga o`zaro 
to`qnashuvi ishtirok etishi mumkin. Shunga ko`ra reaksiya bir (mono) molekulyar, 
ikki (bi) molekulyar, uch (tri) molekulyar turlarga bo`linadi.
Monomolekulyar reaksiya. Bunday reaksiyalarda kimyoviy o`zgarishda 
bitta modda molekulasi ishtirok etadi. Umumiy ko`rinishda bu reaksiya:

---

A 
V + S + D bo`ladi. Monomolekulyar reaksiyalarga ko`pchilik 
parchalanish:
N
2
O
5 
NO
2 
+ NO + O
2
CaCO
3 
CaO + CO
2
reaksiyalari misol bo`ladi.
Bimolekulyar reaksiyalar. Bu reaksiyalarda bir vaqtning o`zida 2 ta 
molekula o`zaro ta`sirlashadi, boshqacha aytganda reaksiya sodir bo`lishi uchun 
reaksiyaga kirishuvchi moddaning 2 ta molekulasi o`zaro to`qnashuvi ro`y beradi. 
Umumiy holda:
2A ---> B + C (2KCIO
3
2KCI + 3O
2
) yoki
(H
2
O
2
H
2
O + O
2
)
A + B 
AB (H
2 
+ J
2
2HJ) ko`rinishda yoziladi.
Yukoridagilarga ko`ra, reaksiyaning molekulyarligini aniqlash uchun 
reaksiyaga kirishuvchi moddalar oldidagi koeffitsientlarni bilish kifoyadek 
ko`rinadi. Haqiqatda esa, har bir kimyoviy o`zgarish bir necha o`zaro ketma - ket 
yoki parallel boruvchi reaksiyalarni o`z ichiga oladi. Shu sababli har doim ham 
reaksiyaning molekulyarligini aniqlashda bunday yo`l tutib bo`lmaydi.
M: 2N
2
O
5 
4NO
2
+ O
2 
reaksiya bimolekulyar bo`lsada, bunda ikki reaksiya:
birinchi N
2
O
5
N
2
O
3 
+ O
2 
(monomolekulyar reaksiya)
(A 
B + C)
ikkinchi N
2
O
3 
+ N
2
O
5
4 NO
2 
(bimolekulyar reaksiya)
( B + A 
4C ) o`zaro ketma-ket boradi. Bu reaksiyalarning qaysi biri 
sekinlik bilan borsa, reaksiyaning molekulyarligi shu reaksiya molekulyarligi bilan 
harakterlanadi.