V – Ma’ruza. Kimyoviy kinеtika va kimyoviy muvozanat

TRIMOLEKULYAR REAKSIYALAR
Kimyoviy reaksiyalar borishida bir vaqtda 3 ta molekulaning o`zaro 
to`qnashish ehtimolligi juda kam. Shuning uchun (A + B + C 
D) 
uchmolekulyar reaksiya (to`rt molekulyar reaksiya ham) deyarli uchramaydi. Lekin 
quyidagi reaksiyani uchmolekulyar reaksiyaga misol keltirish mumkin. Bu - azot 
molekulasi ishtirokida tabiatda ozon gazining hosil bo`lishi:
O
2
+ O + N
2
O
3
+ N
2
Bu reaksiyada azot molekulasi kislorod molekulasi va atomi ta`sirida ajralib 
chiqadigan ortiqcha energiyani "yutib" oluvchi modda vazifasini o`taydi. Aks 
holda bu energiya qaytadan O
3 
O
2 
+ O hosil bo`lishiga olib keladi. Shu 
singari 2NO + CI
2 
2NOCI reaksiyasi ham uch molekulyar reaksiyadir.
REAKSIYANING TARTIBI
Reaksiyalarning tartibi reaksiya tezligi moddalar konsentratsiyasining 
qanday darajasiga bog`liqligini ko`rsatadi. Agar nA + mB 
qC reaksiya 
uchun tezlik ifodasini

---

ko`rinishda yozsak, n va m larning yig`indisi (n + m) shu reaksiyaning tartibi 
deyiladi.
Reaksiya tartibiga ko`ra nolinchi, I, II, III va ko`p tartibli bo`lishi mumkin.
Agar NH
4
CI + H
2
O 
NH
4
OH + HCI gidroliz reaksiyasini ko`rib 
chiqadigan bo`lsak, bu reaksiya suyultirilgan eritmada boradi deb faraz qilamiz. U 
holda V = K*
holida yoziladi va darajalar yig`indisi 1+1=2 bo`ladi, 
demak buni ikkinchi tartibli reaksiya deb hisoblash mumkin. Aslida, eritmada H
2
O 
molekulalari soni juda ko`p va gidroliz davomida 
bo`lgani uchun bu 
reaksiyaning tezligi faqat tuzning konsentratsiyasiga (
) bog`liq bo`ladi. 
Shuning uchun bu birinchi tartibli reaksiya. Agar reaksiya davomida reaksiya 
tezligi o`zgarmasa, ya`ni V = const bo`lsa, bu nolinchi tartibli reaksiya deyiladi. 
Bunday reaksiyalarga radioaktiv parchalanish reaksiyalari kiradi.
Reaksiya tartibi asosan eksperimental usullar bilan aniqlanadi.