В а у р т а м а Х с у с т а ъ л и м в а з и р л и г и т е р м и з д а в л а т у н и в е р с и т е т и

5 Уша асар, 10-бет. 
6 - 3 9
81
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

эришйш кўп сонли, турли тнлга, турли хил динга мансуб 
йирик давлатни фақат шу халқнинг этнографиясини, ти- 
лини, урф-одатларини чуқур ўрганнб, унга ҳурмат бн- 
лан қараш билан бошқариш мумкин эди. Темур ва те- 
мурийлар сулоласн давлатининг илдизлари ана шундай 
асослар негизида қурилган эди.
Маданиятпмнз, мнллий урф-одатларимиз, анъанала- 
римизнинг халқ турмушида акс этишида осойишталик, 
улғайиш, совиш, қотиб қолиш ва ниҳоят, улғайшн он- 
ларп бўлди. Ижтимоий ҳаётимиз ўтмишдаги муқаддас, 
қадрли ҳамма нарсага ҳурмат билан қарашга олиб кел- 
ди. 1996 нили Ампр Темур йили бўлдн. Амнр Темурнпнг 
660 йиллнк юбилейи катта тантаналар билан нншонлан- 
ди. Бу ўзбек халқининг буюк, 
адолатли фарзандига 
эътирофн, таъзими бўлади.
' 
С. Д. Бўриев
АМИР 
ТЕМУР 
ДАВРИДА САВДО-СОТИҚ, 
ҲУНАРЛиНДЧИЛИК ВА 
б и н о к о р л и к
Қудрат
1
'м изга ш а к -ш уб ҳа н ги з б улса, 
, 
биз қ урд и рга н бинолар га боқинг.
А м п р Т е м у р
Кўҳна тарихнинг ўчмас еаҳнфалари гувоҳлик бери- 
шпча, соҳибқирон бобомиз миллнй бирлнк асобида Мо- 
вароуннаҳрда кучли ва қудратли давлаг яратди. Унннг 
адолатли ҳукмдорлигп, саркардалик 
маҳоратп, даҳо 
спёсатдонлиги Мағрибдан Машриққача достон бўлди. 
У юрт маъмурчилиги, мамлакат ободлнги, эл осойишта- 
лнги. Ватан фуқароларн шуҳрати учуп Аллоҳ бергаи 
ақлу заковатини, 
ҳарбий шаҳобатини, куч-ғайратинн 
сафарбар этди.
Улуғ бобокалонимизнпнг эзгулик нўлидаги ишлари 
туфайлп буюк Туроп гуллаб-яшнадп: янги 
шаҳарлар 
қурилдн, эскилари 
таъмнрланди, масжид-мадрасалар, 
мақбаралар қад кўтарди, ҳунармаидчилнк ривожландн, 
қишлоқлар обод бўлди. Айниқса, юрт адолат билан бош- 
қарилдп, ички ва ташқн савдо-бозор муносабатлари кенг 
йўлга қўйилди.
Амнр Темур замоннда Самарқаид атрофларида пай- 
до бўлган қишлоқлар Шарқнннг қадимий, машҳур ша- 
харлари бўлмиш Дамаш қ, Шероз. Миср, Бағдод, Сул- 
топия каби номлар билан аталдн. Самарқанд шахри те- 
82
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

варагнда боғн Дилкушо, боғн Жаҳонпома, боғи Зогон, 
боғи Майдон, боғи Чинор, боғи Беҳишг, боғи Баланд, 
боғи Давлатобод, боғи Нав, боғи Шамол кабп ўнлаб 
дам олиш боғлари, улар ичида рангин кўшклар барпо 
этилдн, маҳаллий халқ билан бирга Шарқ мамлакат- 
ларидан келган оламга машҳур усталар, 
меъморлар, 
олимлар Самарқандда мадраеа, масжид, мақбаралар, 
боғ-роғлар, кўшклар қурилишнда қатнашдилар. Испа- 
иия элчиси Рюи Гонзалес де Клавихо ўз кўзн билан 
кўриб ёзганидек, Амир Темур Самарқандни дунёнинг 
энг гўзал шаҳрнга айлаитиришии олий мақсад қилиб 
қупган ва бунга истнсноспз эришган.
Тарихий мапбаларга мурожаат қилсак, унда Самар- 
қапдга Хуросондан маъданлар, Ҳинд ва Синддан ёқут, 
олмос, Хитондан атлас, қнмматбаҳо тошлар, Русн вэ 
Татаристондан чарм ва суруп келтирнлганлиги, улар 
мамлакат ички савдосими кучайтирганлиги, зйни маҳал- 
да Самарқанддан ҳам истеъмол моллари бошқа юрт- 
ларга олиб кетилганлнгининг гувоҳн бўламиз. Амнр Те- 
мур ишларн бнлаи шуғулланадиган савдогарларни ҳар 
томонлама ҳимоя қилиш бораснда ҳам қаттпққўллик 
бнлан сиёсат юритган. Буни биз «Темур тузуклари»даги 
қуйидаги мисраларда яққол кўришимиз мумкин. «Ҳар 
бпр шаҳар ва қпшлоққа қутвол тайипланспнларкп, си- 
поҳи ранятга соқчилик қилспн ва кпмнинг бнрон нар- 
саси ўғирланса бунинг масъулияти унинг знммаспда 
бўлснн. Ва яна буюрдпмки, йўл устпга кузатувчнлар, 
зобитлар (идора этувчи, бошқарувчи, қўшин бошлиғи) 
тайннлансинларки, йўлларни қўриқлаб, ўткинчилар, сав- 
догарлар, мусофирларни кузатиб, мол-мулки ва бошқа 
нарсаларини манзилдап-манзилга етказиб қўйсинлар. 
Иўл устида бирортасининг нарсаси йўқолса, ўзи ўлдн- 
рилса ёки бошқа кор-ҳол юз берса, булар учун жавоб 
бериш уларнинг зиммасида бўлсин».
Самарқанд ҳупармандчилигида тўқимачилик, металл 
пшлаш, бинокорлик ва кулолчилик асосий тармоқлар 
бўлиб, шаҳар аҳолнсининг кўп қисми ушбу касблар 
бнлап допмпй шуғулланиб келишгап. Уша пайтларда 
тўқимачилик буюмларига ҳунармандчиликнннг бошқа 
соҳаларига қа-раганда бозорда эҳтиёж катта эди. Бозор 
истеъмолчиларни асосан шаҳар, яқин қишлоқлар аҳо- 
лиси ҳамда даштларда яшайдиган кўчманчи ва ярим 
кўчманчилар ташкпл қилар эдилар. Самарқандда тў- 
қилган турли хил матолар олис мамлакатларга ҳам олиб 
кетилар эди. Мовароуннахр шахарларида, айникса, Са-
83
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

марқанд, Бухоро тўқимачилари маҳаллий бозорлардан 
ташқари анча узоқдаги жойлар билан ҳам савдо ало- 
қалари ўрнатишган эдилар. X V —X V I асрлардаги ёзма 
ҳужжатларда ва бошқа манбаларда Самарқандда ип 
газлама, шойи ва жун газламалари ҳам ишлаб чнқарил- 
ган. Масалан, Самарқандда турли хил газламалар—ола- 
ча, парча, духоба ва бошқаларни ишлаб чнқарадиган 
ҳунармандлар, газламаларга гул солувчи усталар ҳам 
бўлган. Бу даврда Мовароуннаҳрда маҳаллий ва хориж- 
дан келтирилган хом ашёдан турли на® шойи кенг тар- 
қалган. Манбаларда атлас, кимхоб, каро, мисри, баио- 
рас ва бошқа номдаги турлн хил шойи ва дағал газмол- 
лар тўқилгани айтиладн.
Мамлакат аҳолиси рўзғорида памат ишлатилиши са- 
бабли уни ишлаб чиқариш ҳунармандчнлик соҳаснда 
катта ўрин тутган. Ҳатто ҳарбийлар қалқон ва совутлари 
бўлмаган пайтларда намат билан ҳимояланнб жанггг 
кнрганлар.
Амир Темур даврнда металл буюмлар ясаш юқорн 
даражага кўтарилган эди. Бу соҳада муайян буюмнн 
ясашга ихтисосланиш кўзга ташланади. Темирчнлнк 
асосан металл буюм ясовчн гуруҳларни ташкил этиб, 
баъзилари уй-рўзғори учун зарур бўлган кетмон, бел- 
курак, теша, эшик занжирлари ва ҳалқалари, бошқала- 
ри эса ҳупармандлар учун хилма-хил қуроллар — тош- 
га, ганчга, ёғочга накш соладиган асбоблар ҳамда 
бошқа турли хил буюмлар ясар эднлар. Қурол-яроғ ус- 
талари алоҳида гуру.ҳни ташкил қиларди. Самарқанд 
шаҳрининг олти дарвозасидан бирн бўлган Оҳанин дар- 
возасига ўйма нақш солинган бўлмб. у чўяндан қилин- 
гапдир. Металл буюмларни ясайдигап турли усталар — 
михчилар, такчилар, спм чўзувчилар, пнчоқчилар бўл- 
ган. Урта Осиё шаҳарларида тайёрланган пичоқларнинг 
довруғи ўзга юртларга ёйилгани маълум.
Тоғли туманларда жойлашган ҳунармандчилик ша- 
ҳарлардаги рангли металларни қайта ишлайдиган ме- 
талсозлик саноатининг муҳим тармоғи эди. Бу даврда 
оддий мис идиш-товоқлар шаҳар аҳолиси кенг табақа- 
сикииг турмушига 
кириб 
боргаи эди. 
М . С. Массон 
Санкт-Петербург Эрмнтаж маданнят ва санъат тарихи 
бўннча ёдгорликлар мажмуаси ораснда бронзадан қи- 
линган катта иккита шамдон борлигнпи ва булар шахсан 
Амир Темурнинг буюртмаси бўйича моҳирона тайёрлан- 
ганлигини айтади. Бундан ташқари, X V —X V I асрлар 
ёзма манбалари, хусусан археологик казилмалари иати- 
84
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

жаларига кўра, турли шаклда топилган шиша идишлар, 
кўзачалар, қадақлар, дори солинадиган идишлар, пар- 
доз ашёларн ва бошқа рўзғор буюмлари кенг пстеъмол- 
да бўлган. Гўрн Амир мақбарасида ва Улуғбекнинг ша- 
ҳар ичкарнсидаги саройида махсус тайёрланган рангли 
ойналардан фойдаланилган.
Урта Осиёда ёғоч ўймакорлиги кенг тарқалган. Энг 
яхши усталар ёғоч ўймакорлнгн билан шуғулланишган. 
бадиий нақшлар солинган эшиклар, панжаралар, устун- 
лар тайёрлашганларки, бу ҳозпр-ҳозиргача бизгача етиб 
келгапдпр.
Қоғоз ишлаб чиқарнш Самарқанд ҳунармандчилиги- 
да алоҳнда ўрин тутади. Самарқанд атрофндаги Сиёб 
соҳнлларнда қоғоз ишлаб чиқарадиган махсус устахо- 
налар бўлган. X IV асо охири ва XV асрда Самарқанд- 
нннг бошқа давлатлар билан иқтисодий ва маданий 
алоқаларинппг кучайииш натижасида бошқа мамлака- 
катлардан нстеъмол 
моллари олнб келиш кучайди. 
Ажнабий усталарнинг қимматбаҳо буюмларн ва ҳунар- 
мандчилнк маҳсулотлари бадавлат 
шаҳарлнкларнинг 
эҳтиёжинн қондирган. Урта Осиё шаҳарлари бозорлари- 
да ўзга юртларнпнг газмоллари, уй-рўзғор буюмларини 
кўриш мумкпн эди.
Амир Темур замопида ҳунармандлар Упта Осиё ша- 
ҳарлари маданий табақасини ташкил этувчп кншилар 
гуруҳнга кирар эди. X V —X V I асрдаги шоирлар, олим- 
лар, мусиқачилар муаррихларнннг муайян бўлаги ба- 
давлат ҳунармандлар ва майда савдогарлар орасидан 
етмшиб чиққан эдп.
Амир Темур Мовароуннаҳрдан ўтган Ипак йўли чор- 
раҳаларнда янги шаҳарлар, қпшлоқлар ва меъморчилик 
обидалари барпо қилдн. Кўҳна Ясси (Туркистон)да қад 
кўтарган буюк зот 
Хожа Аҳмад Яссавнй мақбараси, 
Шаҳрисабздаги Оқсарой, Самарқандда Шочнзинда, Кў- 
ҳнстондагн мақбаралар, Бнбихоннм 
Жомеъ масжндн, 
Гўри Амир мақбарасн беш юз йилдан бери дунё халқ- 
лари назаридан тушмайди.
Тарихпй маълумотлар шаҳодат беришнча, иқтисодий- 
савдо ва маданин ҳамкорлик муносабатлари ўрнатиш 
учун Испання, Англпя, Франция қнроллари Амнр Те- 
мурга бнр неча бор мурожаат қнлганлар. Айнн маҳал- 
да соҳнбқирон бу қиролларга хайрхоҳлик ила ёзилган 
жавобномалар, совға-саломлар йўллаган. Испання-Кас- 
тилия қироли Генрих III элчиси Рюи Гонзалес Клави- 
хонинг Амир Темур саройига ташрифи унинг Урта Осиё,
85
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Самарқанд билан Оврупо мамлакатлари ўртасида сав- 
до ва ҳамкорлик муносабатлари тўғрисидаги сайъи ҳа- 
ракатларннинг ўзн энг яхши тарихий далилдир.
Дарҳақиқат, 1996 йпл Республикамнз Презнденти 
Фармони билан Амир Темур йнлн деб эълон қилиннши 
бежиз эмас, албатта. Келажаги буюк Узбекисто^нинг 
мустақиллнгини мустаҳкамлаш йўлида фидойилик кўр- 
сатаётган халқпмнз учун буюк аждодларимизнинг ман 
гулик даҳоси ҳамиша нбрат ёлқнни бўлиб порлайверади, 
элимиз эса буюк бобокалонларига ҳамиша таъзим бажо 
келтираверади.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

(
ч