В а у р т а м а Х с у с т а ъ л и м в а з и р л и г и т е р м и з д а в л а т у н и в е р с и т е т и
Т. Аннаев, Э. Қобилов, 3. Холиқов ТЕРМИЗ ВА ЧАҒОНИЕН ТЕМУР
Download 3.65 Mb. Pdf ko'rish
|
Amir Temur va uning dunyo tarixidagi o\'rni (1996)
|
Т. Аннаев, Э. Қобилов, 3. Холиқов
ТЕРМИЗ ВА ЧАҒОНИЕН ТЕМУР ВА ТЕМУРИЙЛАР ДАВРИДА Подшоликлар тарихига назар соладиган бўлсак ҳо- кпмият баъзи бир ҳукмдорларга ота мерос, айримларга эса узоқ куранг, иитплпш, тадбир натижаспда наспб этганлнгига гувоҳ бўламнз. Тахт Амир Темурга ҳам ота мерос эмас, балкн узоқ кураш ва моҳир дппломатлигп ҳисобнга қўлга кирнтплган. Соҳибқирон Амир Темур номи тилга олинар экан. Узбекистон ва дунё халқлари кўз ўнгпда даставвал у. тугнлнб вояга етган Кеш (Шаҳрисабз) ва давлат пой- тахтп Самарқанд гавдаланади. Таъбпр жонз бўлса, бу шаҳарлар билан бир қатор- да, Амир Темурга дини мслом руҳи билан мадад берган буюқ пирлар.юртн Термиз ҳам алоҳида эътпборга мо- ликдир. Уз навбатнда Термиз ва Чағониён (Сурхондарё внлояти) Темурнинг ҳокимнят тепаснга келишида жуда муҳим ўрнн тутган ўлкалардан бирнднр. 1362 йилга келиб бпр қаича жангларда тажрибалн саркарда сифатида шаклланган Темур Мовароуннаҳр тахтинн эгаллаш учун катъият билан Балх тоғларида қўшин тўплан бошлади. Қўшин сонини кўпайтириб, Ало- жу қалъаснпп қўлга кпритдн. Қалъадаги 300 аскар ҳам унга қўшнлди. Темур тезроқ ўз юртпга қадам-бақадам яқпнлашиш учун Дарайи Суфга келди (Аложу ва Д а- райи Суф Балхдаги мавзелар). Бу ерда унга Туман баҳодирнннг ўғли Имлис иккй юз отлнғи бнлан келиб қўшнлди. Мана шу ерда туриб Темур Термизда Жете лашкарлари халқпи талаш билан машғул эканлигини эшитди. Шундан сўнг кутилмаганда Жете лашкарлари- 24 www.ziyouz.com kutubxonasi га зарба бериш учун Дарагез (Балхдан тахминан 4 фар- сах, яъни 5—6 километр нарида)га келадн. Айнп шу чоғда Жете қўшинида бўлган беш нафар амирлар (амир Сулаймон барлос, амир Мусо барлос ва бошқалар) Жете амирлар.идан юз ўгнриб, ўз аскарлари билан эски Тер- мизга келиб тушдилар. Улар Темур ҳузурига Тулан-Бу- ғани жўнатиб, унннг хизматида бўлишларини таъкидлай- дилар. Минг отлиқ аскарнинг кўҳна Термизда Темурга қў- шилишп унинг ғалабасннп таъмннлади. Темурнинг Жете қўшини бошлиқлари устидан гала- ба қозонганидан кейингп фаолияти яна бевосита Термиз ва .унинг ҳудудлари билан боғлиқ бўлиб, Соҳибқирон «Тузуклари»да шундай ҳикоя қилпнаци. Салтанатимнинг барқарорлиги кенгашини шундан топдимкп, тўпланган хазннамдаги нақд пуллар ва (қим- матбаҳо) буюмларнп сипоҳга тақсимлаб бердпм ва дас- таввал Қахалқа қалъасини олишга қасд қилдим. Сўнг- ра қўшинга (етарли даражада) озуқа берпб сафга тор- тиб, Жайҳун бўйпга келиб тушдим. Термиз кечувидан нариги қирғоққа ўтгач. Қахалқа қалъаси тарафига қоровуллар юбордим. Узим Жайхун бўйнда бир неча кун турдим ва қоровул юбориб кела- диган хабарнн сабрснзлик бнлан кутдим. Менинг бу ерга келганим хабари Плёсхўжага эши- тилгач, Бекчакнинг иниси Олчун-баҳодирни катта қўшин билан устимга юборди. Қоровулларнм ғафлат уйқусида қолган эканлзр уларнинг ёнидан ўтнб, кечалари ҳара- кат қилиб тун қоронғусида тўсатдан ҳужум қилдилар. Мен уч томони сув билан ўралган ярим оролга ўрин- лашгандим. Ярнм орол ташқарисида қурнлган бир неча чодир Жете лашкарлари томонидан талон-торолс қилин- ди. Омон қолган аскарлар ярим оролга кўчиб ўтдилар (ва жон сақлаб қолдилар). Мен бўлсам уруш талаб бўлиб, зудликда Ярим оролнинг кириш қисмига бордим. Душман мендан қўрққани сабабли урушга ботиниб ки- ролмади. Ун кунгача мсн шу ярим оролда турдим. Сўнг у ердан чиқиб, сув бўйларнда олачуқ (чодир)лар тик- тириб, Жете лашкарларининг қаршисида биройчакуза- тиб ётдим. Охири ғанимнн қўрқув босиб, ортларига қай- тиб кетдилар. «Темур тузукларп»да Қахалқа атамасига Термизга яқин қадимий қалъалардан бирп деб изоҳ берилган. Амир Темур ҳукмронлиги, ундан олдин ва кейинги давр- ларга оид бошқа тарихий манбаларда Термиз атрофида 25 www.ziyouz.com kutubxonasi бупдай номдагп қзлъанпнг мавжуд бўлганлигп таъкпд- ланмаган. Аммо Қахалқа қалъаси қаерда жойлашган- лпгинн «Тузуклар»даги сатрларнн таҳлил этиб бнлиш мумкиц. Термиз кечувидан ўтган Темур, Қахалқа тарафига соқчилар юбориб, ўзп Жайхун бўйида бир неча кун қо- ровуллар олиб келадпган хабарни кутади. Демак, Қа- халқа Термнздап анча йироқ масофада жойлашган мавзо. «Тузуклар»даги Қахалқа — бу аниқроғи, Қақлаға — Шўрсб яқпнндаги «Темир дарвоза»пинг қадимпй тур- кинча поми. Темпр дарвоза айни Қахалға номндагн Шарафидднп Алн Яздпйпинг «Зафарнома»сидз тилга олпнгап Ампр Темур ўринлашган Термнз яқпнидагн Жайхуидагп уч томони сув билан ўралгап орол — бу Пайғамбар ороли ёкп Жизиратп Усмон (Усмои ороли)- дан бўлак жой эмас. Термпз ва Чағоннёп юртларн Амир Темур ва Амнр Ҳусанн ўртасидаги 1366— 1370 йиллар оралиғнда мутта- сил бўлиб ўтган курашлар давомида ҳам муҳим ўрин тутган. Жуда моҳирлнк билан .Қарши қалъасинн Амнр Ҳусайн тарафдорларпдан қайтариб олган Ампр Темурга Амнр Ҳусайн Қуръоннн қўлга олпб қасам ичпб, ўша Қуръоннн Темурга жўнатдн. Темур билан учрашиш жон- ини Чак-Чак дарасида белгилади. Темур яқип сафдошла- ри орқялн Амир Ҳусайпнинг асл мақсадини бнлгач, да^тда Ҳусайн қўшннларинн тор-мор келтиради. Бу жапг арафаспда Темур Қаршнда, Амнр Ҳуеайн эса Балхда бўлганлар. Темур Мовароунпаҳрда тннчлик, бар- қарорлпк ва ҳамжпҳатлпкпн таъминлаш учун курашаёт- ган бяр чоғда Амнр Ҳусайп 1368 йнл Балх шаҳри ёнида улкан қаср қурдпрган. Темур 1370 йил Балхга — Ҳусайн устнга қўшин тортиб уни енгди. Амир Темур Ҳусайнга қарши бу ҳарбпй мухорабасп жараёнпда ўз қўшини билан яна Термпз қалъасн ёпидагп Пайғамбар ороли орқали ўтган. 1370 йилда Ампр Темурнинг тахтга келнши баёнида Сапд Барака билан бпргалнкда Термнз саидлари — ака- ука худовандзодалар Абул Маъли ва Али Акбарлар тнлга слпнгап. Айип шу йилдап бошлаб Соҳнбқпрон ва Терми; сапдлари ўртасида яқин муносабатлар юзага келган. Ва айтиш керакки. Темур давлатида бу худо- вапдзодалар нуфузлн шахслар ҳисобланишган. Амир Темур 1399 йилда Ҳиндистон юришидан ва 1404 йнлда ғарб томонга амалга оширган охирги ҳарбий мухораба- 26 www.ziyouz.com kutubxonasi сидан қайта туриб, Термизда — Ала ул-Мулк худованд- зодалар уйида қўниб ўтган. Амир Темурнинг давлат тепасига келиши бнлан боғ- лиқ воқеалар кечган Термиз замини аҳли еоҳибқирон вафотидан сўнг ҳам унинг салтанати меросхўрларига со- диқлигича қолган. Марказлашган давлатнинг мавжудлиги, халқаро сав- донннг ривожи ўз навбатида ўлкамизда Темур даврида шаҳарсозликнинг юксалишига олиб келган. Амир Темур ва темурийлар даврига оид тарихий манбаларда янгй Термиз бялан бнр қаторда Термиз қалъаси (кўҳна Термиз) ҳам кўп маротаба тилга олин- ган. Машхур араб сайёҳи ибн Баттута (1333 йил) дав- рида Чағонруд (Сурхондарё) нннг ўнг соҳилида шакл- лаиган Термиз Темур даврнда йирик шаҳарга айланган. Соҳибқнрон саройига Кастилия ва Леон қиволн Ген- рих III номидан элчи бўлиб келган Руи Гонсалес де Клавихо бу шаҳарни шундай таърифлайди: «Термиз жуда катта ва аҳолиси зич, унда ташқн девор, мудофаа истеҳкомларн йўқ. Ш аҳар агрофида кўплаб боғлар еэ анҳорлар жойлашган. Бу шаҳарга кирганимиздан сўнг, допмо хилма-хил моллар сотнладиган гавжум кўча ва майдонлардан юрпб бордим. Бу шаҳарда элчиларга кўп маротаба марҳамат кўрсатднлар». Темур даврида Чағониён ўлкасининг маркази шаҳ- ри —Чағониён ҳам ўз мавқеини сақлаб қолган. Чағони- ённинг яна бир маркази — Наванд ҳисобланган (НА- В А Н Д — чопар, чопарлар шаҳри). Бу шаҳар — Термиз, Чағониён ва Навандлар X V асрда ўз зарбхонасига эга бўлиб, бу зарбхоналарда Темур ва темурийлар давлати ҳудудида муомалада бўлган дирҳам (мис танга пул)- лар зарб этилган. Гарчанд X IV аеодан бошлаб янгн шаҳар Чағонруднинг ўнг қирғоғи бўйлаб шаклланган бўлса-да, кўҳна Термиз, айниқса, унинг қалъа қисми Темур ва темурийлар даврида ҳарбий истеҳком ҳамда савдо маркази сифатида ўз аҳамнятнни сақлаб қолган. Тарихий манбаларппнг гувоҳлик беришича, Термиз қалъасининг қайта тикланиши темурий Халил Султон фармони асосида амалга оширилган. Хуросон ҳукмдори Шоҳрух Мирзонинг Анхуд ва Балх вилоятларида таъ- сири кучайишидан таҳликага тушган Халил Султон 1407 йилда Амударё ёқалаб жойлашгаи Термнз қалъа- сини қайта тиклаттирган. С.ўнгги йилларда Термиз қалъасининг Амударё ёқасида амалга оширилган ар- 27 www.ziyouz.com kutubxonasi хеологнк қазув ишлари туфайли тарихда мавжуд бўлган бу маълумотлар тасдиқланмоқда. Буюк жуғрофий кашфиётлар арафасида бўлган Те- мур даври бутун Турон замин халқаро савдосининг юк- сак ривожланиши кечган даврдир. Бу савдода Жайхуи Амударёдаги Термиз кечуви билан бир қаторда Шўроб қншлоғида жойлашган Ёргоҳ кечуви ҳам муҳим ўрин тутган. X V аср тарпхчпси Ҳофизи Абрунинг таъкидлаши- ча, Термиз бплан ёнма-ён жойлашгак бу кечув унинг бнлан савдода рақобат хам қила олган. Кичик Ҳиндистон (Ғарбий Европа адабиётида Ки- чик Ҳиндистон ва Эрон оралиғндаги ҳудудлар, яънп Лф- ғоиистон, Белужустон ва Мекрон назарда тутилган)дан Самарқанд сарн йўл олган карвоплар Термиз ва Ёргоҳ кечувларндан ўтиб, «Темир дарвоза» томон юрганлар. Амир Темур Термиз ва «Темир дарвоза» оралпғидаги йирик манзиллардан бирп — Қуллуқшо (Қуглуғшоҳ) қишлоғида л<ойлашган. Ампр Темур ва темурийзодалар «Термиз дарвозаси» деб ном олган Чак-Чак довони яқинидаги «Темир дар- воза»нипг назоратини муттаснл таъминлаб турганлар. 1404 йилнинг август ойида «Темир дарвоза» орқали Самарқандга йўл олган испаниядик элчи де Клавихо са- фар хотпралари кундалигида шундай ёзади: «Эртаси куни душанбада элчилар гуруҳи баланд тоғнинг этагида дам олдилар. Бу баланд тоғнинг чўққнспда хилма-хил нақш ва турлн-туман безакларга безалиб жуда моҳнро- на бунёд этнлган салбсимон бино жойлашгаи. Бу тоғ , жуда баланд, унда инсон қўли билан яратнлгандек йў- лак бор, бу йўлак — дара орқали унн кесиб ўтиш мум- кин. Ҳар тарафдан спп-силлиқ ва баҳайбат тоғ чўққн- лари бўй чўзган. Бу йўлакнннг ўргасида қишлоқ жой- лашган бўлиб, унинг тепасида қоялар муаллақ турган- дек. Бу йўл тоғларда «Темир дарвоза» деб аталадн, бу ерларда бундан бошқа йўл йўқ Бу дарвоза Самарқанд подшолпгини Кичик Ҳиндистондан қўриқлайди. Самарқанд ерларига айни шу дарвоза орқали кириб борилган, шунингдек, Самарқанд пмперияси аҳли ҳам Ҳиндистонга бошқа жойдан эмас, худдн шу йўл орқали ўтиб боришади. «Темнр дарвоза»нинг эгасн Темурбек ҳисобланади. Бу дарвоза унга йил мобайнида жуда катта фойда кел- тирадп. Самарқандга ва ундан шимолдаги ерларга Ки- чик Ҳинднстондан келган карвонлар ана шу дарвозадан ўтади». 28 www.ziyouz.com kutubxonasi Лмир Темур даври Термиз ва Чағоннён тарнхининг яна бнр хусусияти бу улкаларда таваллуд топпб, му- сулмон оламнга машҳур ва мағруб бўлган илм аҳли, авлиёларнинг номлари чуқурлаштнрилган. Хусусан, Лл- Ҳаким Термизий қабрн знёратгоҳ жой снфатида X IV асрнинг 50-йнлларн охирида, яъни «Шарафиддин Али Яздийнинг «Зафарнома»сида тилга олинган. Ал Ҳаким Термизийнинг издоши Абу Вакр Барроқ мозори ҳам тарихий манбаларда X IV асрдан бошлаб учрайди. Термиз ва Чағониённинг ўрта асрлар даври мақбара- ларинииг аксарият қисмида қайга таъмирлаш ишлари X I V — X V асрларда амялга оширнлган. Панғамбар оро- лндаги «Зул-Кифл», Толпакчинордаги «Оқ остона бобо» шулар жумласидан. Ал Ҳаким Термизий мақбарасннннг тўлиқ шаклла- шшш Амир Темур даврнда амалга ошган бўлса, соҳиб- қирон набирасн Ҳалил Султон бсбоси руҳига содиқ қо- либ, шайх қабри устмга оламда тенги йўқ сағана ўрнат- гап. Кейингн топплган манбалар Термиз тумани ҳуду- дидаги Қирққиз саройининг‘X IV асрга мансублиги, Сул- тон Саодат меъморчилик ансамблшшнг шарқий тара- фидаги мақбараларнпнг бунёд этилиши Темур даврида Термнзда муҳим ўзгаришлар содир бўлганлигини кўр- сатмоқда. Вилоятнппг саксондан ортиқ обидасида X IV —X V аср- ларга мансуб ашёвий манбалариииг қайд қилинишн Темур ва темурнйлар даври Термнз ва Чағониён ўлка- лари қншлоқ жойларнда ҳам иқтисодий ҳамда маданнй силжишлар юз берганлигидан нишонадир. Бу ёдгорлнк- лардан қазиб олинаётган далнлий ашёлар сифат дара- жасн билан Чин чннннсига тенглашган сопол буюмлар, заргарлик намуналари, «меъморий кошинлар Термиз ва Чағониён амалий санъатнминг Течур давлатн марказий шаҳарлари маданияти билан ҳамоҳаиг тараққий этган- лигидаи далолат беради. Соҳибқирон Амир Темур ва тсмурнйзсдалар Самар- қанднн «Нр юзининг маркази»га айлантнрган бир давр- да термизликлар ҳам четда қолмагаплар. Юртдоши Са- ғоний Устурлобнй илмнни давом эттирнб, термизлик Уста Ҳошим, Улуғбек расадхонасидаги устурлобни бино қилган. *ЗЭ 29 www.ziyouz.com kutubxonasi |
