В а у р т а м а Х с у с т а ъ л и м в а з и р л и г и т е р м и з д а в л а т у н и в е р с и т е т и

у
Рус тарихчмсп академнк 
В . В . 
Бартольднинг қайд 
этмшича, Самарқамд Темурнимг фмкрмга кўра, дунёда 
энг машхур шаҳар бўлйшм керак эди. Самарқанд атро- 
фида қатор қмшлоқлар бупёд этмлмб, уларга мусулмон 
мачтакатлапп бош шахарларм — Бағдод, Дамаш қ. Миср 
(Қоҳмра), Шероз, Султония ва бошқа номлар бермл- 
ган Кадммгп юиом тармхчм ва йилномачиларм Маро- 
канд ҳақида маълумотлар ёзмб қслдмргамлар. X IV — 
XV аср шонр ва ёзувчмларм бу шаҳарга бағншлаб ға- 
заллап бмтгамлар: яъми 
«Самарқамд — санқали рўйи 
заммн* — бутун ер юзининг ҳуснн, деб таърифлагаплар.
Псмання-Кастмлмяммнг Темур саройндаги Испання- 
Ка'тмлмя қиролм Генрмх III ммпг маншур элчисн Рум 
Гонсалес де Клавихопмнг «Темурнинг Самарқанддаги 
саройига саёҳат» (1403— 1406 йй.) номли кундалик даф- 
тарларнда Самарқандда Кўксарой, Бибихоннм масжидн- 
ни, Шоҳизинда силснласнни, мадрасаларни, Самарқанд 
атрофида боғи Чииср, богп ГНамол, боғи Дилкушо, боғи 
Беҳмшт, боғн Нав, богм Балаид кабм боғлар ва сарой- 
лар қурмлгамтпгммн таъкпдлайдп. Унииг ёзншнчу, Са- 
марқгмд шаҳрмда ҳар йилм мамлакатлардан моллар кел- 
тирнлмб сотилган. Клавмхо шумдай ёзади: «Умда (Са- 
марқандда) барча нарсаларни тартиб билаи сотишучун 
катта жой бўлганлигп сабабли иодшоҳ 
шаҳар бўйлаб 
18
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

кагга кўча (раста) чнқаришни, унинг икки томонида эса 
мол сотиш учун дўконлар қуришни буюрди. Шу кўча- 
раста шаҳарнинг бир чеккасидан бошланиб, бутун ша- 
ҳарни кесиб ўтиши ва унинг иккинчн чеккасигача етшии 
керак. Бу ишни подшоҳ Темур ўзинннг икки мирзосига 
топширди. «Клавихо Самарқандда бу ишларни ўз кўзи 
билан кўрган, иштирок этган. Шунинг учун ҳам у зо- 
қеани бўяб кўрсатмаган. Бундан ташқари, Темур мам- 
лакатнинг иқтисодий тараққиётига ҳам алоҳида эъти- 
бор қаратганлигини кўрсатади. Кўҳан, Зарафшон, Сир- 
дарё, Амударёларга 
кўприклар, 
йўллар 
қурдирган; 
Тошкент атрофида, Оҳангаронда ва бошқа шаҳарларда 
каналлар; Бухоро, Шаҳрисабз, Термиз, Фарғона, Тур- 
кистонда карвонсаройлар, ирригацион иншоотлар бунёд 
эттирган.
Самарқанд ҳақида Клавихо шундай ёзади: «Самар- 
қанд шаҳри текис ерда жойлашган бўлиб... атрофини 
бутунлай боғ ва узумзорлар ўраб олган... Бу ер ҳамма 
нарсага бой: ғалла ҳам, шароб ҳам, мева-чева ҳам, ҳар 
хил гўшт ҳам мўл-кўл. Бу ернинг қўйлари йирик-йирик, 
думбалари катта бўлади. Думбаси 20 қадоқ келадиган 
қўйлар бор... ва арзондир. Ғалла жуда ҳам арзон, шоли 
эса ошиб-тошиб ётади. Бу шаҳар ва унинг атрофидаги 
ерлар шундай тўкин-сочинки, ҳайрон қолмаслик мумкин 
эмас. Ана шундай бойликлари борлиги учун ҳам у Са- 
марқанд деб аталади. Унинг ҳақиқий номи Семизкент 
бўлиб, бадавлат қпшлоқ деган маъиони берадп».
\,Марказий Осиё тарихнпинг билимдонларидан бнри, 
дунёга таниқлн шарқшунос олим, академик В. В. Бар- 
тольд: «Темур гўё Самарқанддан бошқа ҳамма ерда 
вайронагарчилик билан шуғулланган, деган фикр му- 
болағали, у Қобул водийси ва Муган чўли каби Самар- 
қанддан узоқ бўлган жойларда улкан суғориш ишлари 
олпб борди», деган ниҳоятда адолатли ва қимматли, хо- 
лисона фикрни айтиб, Темур тарихини сохталаштирувчи- 
ларга зарба берган эди. В. В. Бартольднинг бу фикрла- 
ринн тарихчи Шарафуддин Али Язднйнинг «Зафарно- 
ма» номли асаридаги қуйидаги фактлар билан тасдиқ- 
лаймиз.
Бир йил мобайнида,— деб ёзади Яздий — Бағдод 
шаҳрнни тнклаш ҳақида буйруқ берилди, токи шаҳар 
яна ўз қиёфасини олсин, унда ҳунармандчилнк ривож- 
лансин, теварак-атрофида деҳқончилик ўссин, савдо-со- 
тиқ ва маданий ҳаёт к^нг тармоқ ёйсин, ислом билими
19
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

илгаригидай ёйилсин. Бу вазифа Амирзода Абу Бакрга 
топширилсин». \
Темур мухандислар-архитекторлар 
ва қурувчнлар 
томонидан тасдиқланган аниқ лойиҳа асосида Боилхон 
шаҳрини ҳам тиклади. Аракс дарёсидан канал қазди- 
риб, шаҳарга сув келтнрган. Кўплаб турар жойлар, бо- 
зор, майдон, ҳаммомлар қурдирди. Бу далиллар Темур 
«Узидан вайрона, култепалардан бошқа ҳеч нарса қол- 
дирмади, «Темурланг ва Чингизхон бир тарзда иш кўр- 
ди» — деб даъво қилувчи тарихчиларга жавсб бўлади, 
деб ўйлаймиз.
чН. П. Остроумов томонидан нашрга тайёрланган ва 
1894 йпли Қозон шаҳрида нашр зтилган «Темур (Те- 
мурланг) қонунлари» асарининг муқаддимасида келти- 
рилган маълумотлар ниҳоят даражада қимматли ҳисоб- 
ланади. Н. П. Остроумовнинг ёзишича: «Айрим мусул- 
мон адибларининг (Али Яздий «Зафарнома») сўзларига 
қараганда «Қонунлар»ни Темур ўз қўли билан ёзган. 
Бошқаларнинг фикрича, Темур айтнб турган ва котиб- 
лар ёзгам. «Қонунлар»нинг форсча таржимасига ёзнл- 
ган муқаддимада айтилншича. асар дастлаб турк тнли- 
да ёзилган ва «Темур тузуклари» деб соф туркча ном 
билан аталган. Бу фикр ҳақиқатга жуда яқнн: Темур- 
нинг ўзи ва унинг қўлостидаги фуқароларнинг асосий 
қисми турк бўлган. Шунинг учун ҳам «Қонунлар» ҳукм- 
рон халк тилнда — турк тнлида ёзилиши лознм. Абу 
Толиб Ҳусайннинг маълумотларига кўра, «Қонунлар»- 
нинг туркча асл нусхаси Ямон подшоси Ж аъфар кутуб- 
хонасига тушади. Абу Толиб Ҳусайн тахминан 1610 йил- 
ларда уни Жаъфар учун форсчага таржима қилади.
Ана шу таржимани майор Дэви араб тили профессо- 
ри Уайт билан ҳамкорликда 
1783 йилда Оксфордда 
инглиз тилига таржима қилиб, нашр эттмради. Инглпз 
тнлидаги бу асарни 1787 йили Л . Лянглэ француз ти- 
лига ағдаради. Л. Лянглэ «Темур қонунларн» муқадди- 
масида Темурнннг қисқача таржимаи ҳоли ва давлат- 
нинг географик ҳолатига изоҳлар берилади. Ана шу 
француз тилидан Н. Т. Остроумов «Темур қонунлари» 
асарини рус тнлига таржима қилиб, нашр эттирилиши 
тарих фани учун ғоят фойдали пш бўлган. Л . Лямглэ 
«Темур қонунлари» асарндаги французча нашрндаги 
муқаддимасида шундай сўзлар мавжуд. Турк султони 
Боязпдни Темур саркардалари қўл-оёқларини боғлаб 
олиб келади. Темур бунн кўрнб йнғлади ва пешвоз чи- 
қиб, кутиб олади. Қўл-оёқларини бўшатишни буюради. 
20
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Қабулхонаснга олиб киради. «Боязид. Бахтсизлигингиз 
учун ўзингизни айбланг: бу — ўзингиз эккан дархийнинг 
тикаиларн. Мен сизнинг олдингнзга енгилгина шарт 
қўйган эдим: Сизнинг рад жавобингиз мени сизга қар- 
ши ўзнм ҳеч ҳам хоҳламаган ҳаракатни ҳилишга маж- 
бур этди. Мен снзга зарар келтиришни пстамагандим- 
гина эмас, балкн сизнинг душманларингизга қаршп уру- 
шингизга ёрдам беришни ҳам нпят қилган эдим. Ужар- 
лигпнгиз ҳамма ишнн йўққа чиқарди. Аттанг. Агар ютуқ 
Сиз томонда бўлганда эди, менга ва қўшинимга қандай 
муомала қилишпнгизни бнламан. Шундай бўлса ҳам, 
хотиржам бўлиб, кўнглпнгиздаги даҳшатни 
чиқариб 
ташланг: мен ҳаётпнгизни сақлаб қолиш билан ўз га- 
лабам учун фалакка таҳсип-ташаккур айтмоқчиман».
Шундан кейин Темур ўз қароргоҳн ёнидан Боязндга 
чодир қурднрпб беради ва жангда асир тушган фарзанд- 
ларини ҳам бағрига қайтаради. Темурнинг бумдай олий 
даражадаги инсонпарварлик хисдатларикп апаб, юнон, 
турк, рус ва бошқа халқларнинг айрим тарихчилари 
бузиб ёзадилар ва ёзмоқдалар. 
\
Тарихчи-файласуф олим Вольтер ўзининг асарида 
Темурнинг адолатли подшолнги, халқпарвар саркарда- 
лнгини очиб беради. 
(
Л. Лянглэ тайёрлаган «Қонунлар» асарида шундай 
жумла мавжуд: «Темур олимларга сернлтифотли эди. 
Билнмдонлигп бнлан бпр қаторда софдиллигинн кўрган 
кишпларга ишонч билдирарди. У тарихчилар, файласуф- 
лар, шунингдек, плм-фан, ндора ва бошқа ишларда би- 
лимдон бўлган барча кпшнлар билан суҳбатлашиш 
учун кўпинча тахтдан тушиб, уларнпнг ённга келарди. 
Негакн Амир Темур бу соҳаларга • ғамхўрлик қилишга 
асосий эътиборнп берар эди... Темур одамларнн ўзнга 
бўнсундириш қобилпятига эга эди. У ўзининг бу қоби- 
лиятнни одамларпи бахтли қила билиш талантн бплан 
уйғунлаштирдн. Темур бир вақтнинг ўзида душманла- 
рига офат, ўз аскарларига қаттиққўл раҳбар, ўз халқп- 
га эса ота бўла олар эди. У ўз фуқаросининг аҳволн 
ҳақида яхши бошлиқлари берган маълумотларни ўзи 
шахсан кўздан кечирардн; негаки у одам таний ва тан- 
лай биладиган шоҳ эди». Шунингдек, машҳур немис 
тарихчиси Ф. Шлоссер «Темур қснунларн» асарипп не- 
мис тилига таржима қилган («Всемирная история». Т. 8, 
С . 503—504). К. Маркс ўзииинг хронологнк кўчирмала- 
рини тузишда бу тарнхчининг асарларпдан фойдалан- 
ган: Ф. Шлоссер Темур ҳақида шундай ёзади: «Саодатли