В а у р т а м а Х с у с т а ъ л и м в а з и р л и г и т е р м и з д а в л а т у н и в е р с и т е т и
Узбекистон Республикаси вазирлар маҳкамасининг «Амир Те-
Download 3.65 Mb. Pdf ko'rish
|
Amir Temur va uning dunyo tarixidagi o\'rni (1996)
|
2 Узбекистон Республикаси вазирлар маҳкамасининг «Амир Те-
мур таваллудшшнг 660 йиллигнни нншонлаш тўғрисида»ги қаро- ри. «Узбекистон овози», 1995 йил 1 январь. <1 8 www.ziyouz.com kutubxonasi Амир Темур маънавиятининг исломпй асослари Қуръ- они Карим, ҳадиси шариф, шунингдек, тавҳид, тафсир, фиқҳ, тасаввуф илмлари мазмунида Аллоҳга, Расуллул- лоҳга, мажознй ва ҳаётий пирларига ихлоси, эътиқоди негизида шаклланди, қарор топди. У Нақшбандия таъ- лимоти талаблари асосида янада мустаҳкамланди, ҳаё- тий мазмун олди. Шунинг учун ҳам Амнр Темур ўзн- нинг бутун онглн ҳаёти давомида ислом динига эътнқод қилди, унинг барча фарз ва суннат рукнлармни тақво- дорлик билан бажардн. Ислом раҳнамоларига, саййид- дар, хўжалар, шайхларга самимият билан муносабатда бўлди. Мустақил Туркистон давлатининг ички ва таш- қи сиёсатинп амалга оширишда Қуръон, ҳаднс, шарнат талабларига қатъий риоя этиб, зинҳор уларга зид иш қилмади. Амир Темурга замондош бўлган тарихчилар Низо- миддин Жчомий, Шарофуддин Али Яздийларнинг «За- фарнома»сида, Ибн Арабшоҳнинг «Ажойиб ул-мақдур фи ахбори Темур» асарида, «Темур тузукларн», акаде- мик Бўрибой Аҳмедовнннг «Амнр Темур» йилпомасн ва бошқа ўнлаб ёзма манбаларда асослн зикр этилган ах- лоқий сифатлари исломнй маданият, маънавият билан йўғрилганлиги фикримизни тўлиқ тасдиқлайди. Мазкур манбаларда бобокалонимизнинг ислом байроғини баланд кўтариб, кишиларни иймонлн бўлишга чақириш, ўзини Аллоҳнинг итоаткор бандаси деб билиб, пайғамбарларга ҳар доим ҳурмат бажо келтириш, диний масалаларни сиёсий, иқтисодий масалалардан олдин ҳал қилиш, камбағалларга ҳар куни хайри эҳсон тарқатиш каби кўплаб маънавий сифатларп баён қнлинган. Амир Темур маънавиятининг исломпй асослари ҳали ёшлик йилларида, мустақил давлатга эга бўлганга қа- дар шаклланиб, қарор топган эди. Бунинг учун бир қан- ча қулай омиллар мавжуд эди: бирпнчидан, жуда катта ижтимоий имкониятларга эга бўлган Амир Тарағай ўзи- нинг яккаю ягона ўғил фарзанди тақдирига бефарқ бўл- мади. Темурбек дастлаб волидаи муҳтарамаси Тегнна Бегимнинг, сўнгра мадраса таълнмпни олиб тақводор мусулмон бўлиб камол тоиа бошлади. Иккинчндан, X IV асрга, хусусан унинг ўрталарига келнб Мовароун- наҳр модднй, маданий, исломий жиҳатлардан янгидан юксалиб, ўзининг ўтмишдаги шон-шуҳратини тиклай бошлади. Ижтимоий ҳаётда тобора ўз ўрнига эга бўла- ётган Темурбек ана шу дунёвий ва исломий, моддий ва маънавий маданиятдан унумли баҳраманд бўлди. Учин- 9 www.ziyouz.com kutubxonasi чидан, X IV асрипнг иккинчи ярмиға келиб Туркистонда Нақшбандпя таълнмоти кенг ёйилди ва у мустақиллик, ватанпарварлик, ижодпй меҳнат, фаровоп ҳаёт мафку- раси еифатида қарор топди. Сиёспй курашлар силспла- сида тобланиб, чнипқиб келаётган Темурбек маънавияти нақшбандия ғоялари асссида тўлишди ва ёришди. Нақш- бандняга ихлос қплдн ва у эътиқоднга айланди. Тўр- тинчидан, Темурбек маънавиятпда псломий арконлар- нипг муҳим ўрап тутншнда унннг пирлари шзйх Саййнд Барака, Зайниддпн Таябодий, Лмир Кулол кабиларнинг ҳам салмоқли ҳиссаси бўлган. Улардан айрпмларн кеп- инчалпк саройда Амир Темур ҳузурнда яшаганлар. Лмир Темурга хос бЎлган маънавпй салоҳпят, унннг исломнй моҳпятп мустақил давлатнп бошқарпш йил- ларида нжтимоий ҳаётнипг барча жабҳаларнда амалда яққол намоён бслди. Ж умладан, соҳнбқироннпнг нқти- содпй, молнявий, савдо, снёсий, маданий, ҳуқуқий, ҳар- бий дппломатпя ва ҳ. қарашлари ҳам исломий рукнлар, фиқҳ бпламлари асосида йўгрилдп, қарор топди, змал- да ижтимопй ҳаётга татбпқ этнлди. А1асалан, у киши давлатнипг пчкн ва ташқи снёсатипи амалга сширишда, шунингдек, ўзпнннг нжтимонй-снёспй фаолиятпда беш тамонилга, яъни Аллоҳга, тафаккурга, иймонга, китобга ва ниҳоятда мураккаб вазиятлардагина қилпчга таян- ганлпгн фикримизннпг тасдиғидир. Давлатнинг Ампр Темур раҳбарлигпда ўтказилгап олпй кенгашларпда шайхулпслом юқорн мартабали ўрпнда турган. У кпши даглат фармойншларпни тасдиқлашда, пнсонларни ҳу- зурларпга қабул қплишда дастлаб псломга, вақфга дахлдор ҳужжатларнипг ижобпй ҳал этганлар, бирнмчи бўлнб руҳонийлариннг арзини эшитганлар. ««Темур ту- зукларп», соҳибқироннннг таржимаи ҳолн, ўгитлари ва бошқа ёзма манбаларда «азиз авлпёлар, саҳобалар мақ- бараларинн, қутлуғ қадамжоларнп зиёрат этмоқни ҳам фарз, ҳам қарз билур эрдим. Қапда бўлмай, зиёратгоҳ- лар олдида отдан тушнб, таҳорат олгач, ялангоёқ бнляп борпб. зиёратни ўринлатдпм», «авлнёлар, дпп пеш- воларпнииг мозорлари ва мақбараларнга вақфдан маб- лағ ажратсинлар. У ерларни гилам, таом ва чироқ бнлан тат минласпнлар», «ҳар мамлакатга шайхулислом юбор- дпмкн, токи мусулмонларни гуноҳ ишлардан қайтариб, уларни я.чши ва савоб ишларга ундасин» каби мазмуп- дагп фнкрларнннг кўплаб қайд этилганлиги бобокало- нимизнппг исломий эътиқоди, маъпавияти кўламидан дарак беради. ю www.ziyouz.com kutubxonasi Амир Темурнинг Туркистонда яшаб ижод қилган та- саввуф илмининг, суфийлик тариқатининг йирик пешқа- дамлари хўжа Абдулҳолиқ Ғиждувоний, Аҳмад Яссавий, Али Ҳаким ат-Термизийларни ўзининг мажозий пири ҳисоблаб, улар руҳи ва ҳокига сажда қилганлиги, Тер- мизда хожа Алн Ҳаким ат-Термизий, Шаҳрисабзда Сай- йид Амир Кулол қабрлари устига катта мақбаралар, масжидлар қурдирганлиги юқорндаги фикрларнинг амалдаги далнлндир. Хўж а Аҳмад Яссавий қабри усти- га 1398 йилда узунлиги 65, кенглиги 46 метрли марка- зий жамоатхона ва 35 хонадан иборат бнр неча гумбаз- ли мақбара қурднрди. Бино ичида 600 челак сув сиғи- мига эга бўлган дошқозон ўрнаттирди. Дошқозонда ҳар куни қанд қўшилган ширин сув қайнаб турди. Зиёратга, жума намозига келганлар шу табаррук оби ҳаётдан ичганлар... Амир Темурнинг ислом маънавиятига эъти- қодинн, содиқлигини ва ундан қудратли куч олганли- гини билдирувчн бундай мисолларни яна кўплаб келтм- риш мумкин. Агар хожа Баҳоудднн Нақшбанд ислом таълимотини ҳар қандай хурофот, бидъат, жоҳиллик каби иллатлардан тозалаган бўлса, Амир Темур уни ҳи- моя ва тарғиб қилди, диний мазҳабдаги ҳудудий пар- чаланишлар, тўқнашувларга чек қўйди. Масалан, маш- ҳур тарихчи, файласуф фиқхшунос олим Саййид Шарнф Журжонийпинг ёзнб колднрншича, X IV асрнинг 80-йил- ларида Эрон, Ироқ, Шом ерлари майда мулкчиликларга парчаланнб, ислом асослари бузилиб,. ўзаро қарама- қаршиликлар авж олгаи. Ана шундай вазнятда Амир Темур маъиавий пнрларининғ ўгптларига амал қилиб, исломнинг бирлиги учун курашди. Бу вазифани тангрн таолонинг амри-фармони деб қабул қилди. Гуржистон, Арманистон, Ҳиндистон каби мамлакатларга ҳам ислом дннини тарғиб қилиш мақсадида юриш қилди. Соҳиб- қирон бу мамлакатларнинг исломни қабул қнлган ин- сонларига илтифотлар кўрсатди, моли-жонлари омон қолди, ўз мансабларига қайта тайинлади. Амир Темур- нинг бу тадбирларини маънавий пирлари Зайнидднн Абу Бакр Таябодий. Саййид Барака, Шариф Журжо- нийлар Аллоҳнинг хоҳиш-нродаси деб билиб, уни қўл- лаб-қувватладилар. Шундай қилиб, X IV асрнинг ик- кинчн ярмида Амир Темур шарқда ислом динини муҳо- фаза қилувчи, янгиловчи, ёювчи сифатнда намоён бўл- ди. Бироқ бу Амир Темур ғайридин аҳлига зўравонлик, ҳурматсизлик қилган деган хулосага олиб келмайди. 11 www.ziyouz.com kutubxonasi У киши масалан, Франция, Испания, Англия, Италия, Хитой каби давлатлар бошлиқлари билан ёзишмалар олиб борганлиги, у мамлакатларнинг элчилари — хрнс- тнан, будда дини вакилларини ўз ҳузурнга қабул қи- либ, шоҳона илтифотлар кўрсатганлиги фикримизнйнг тасдиғидир. Амир Темур маънавияти исломий асосларининг соф- лиги, тиниқлиги шундаки, у киши бутун ҳаёти давоми- да, ҳар қандай вазиятда ҳам хурофот, бидъат, жоҳил- лик, мутаассиблик, шаккоклик каби иллатлар таъсири- га тушмаганлар. Шунинг учун ҳам соҳибқироннинг шай- хулислом, пнрлари, аҳли мўмпн олдида ҳурматлари юқори ва самимий бўлган. Ислом ва хурофот, ақидапа- растлик қарама-қарши қутблар эканлигини ҳозирги ай- рим диндорларимиз, зиёлиларнмиз ҳам билиб қўйсалар фондадан холи эмас. Амир Темур маънавняти ва снсса- тида исломий илмларни дунёвпй фанлардаи чегаралаш, уларнинг бирини иккинчисидан баланд-паст қўйиш ҳол- лари зннҳор бўлмаган. Чунки бобокалонимизнипг ўзла- ри тақводор, художўй бўлиш билан бирга тафсир, тав- ҳид, ҳадис, фиқҳ, тарих, фалсафа, фалакиёт, табобат каби илохий ва дунёвий илмларнн яхши билганлар. Бу хусусда X V асрнинг машҳур олимлари Абдураззоқ Са- марқандий, Ҳофизп Абру, Ибн Арабшоҳ, Алишер На- вонйлар аннқ маълумотлар ёзиб қолдирганлар. Шунинг учун ҳам Амир Темур Туркистонда фан, маданият, ада- биёт, санъат, меъморчиликнннг ривожланишига алоҳи- да раҳнамолик ва ғамхўрлик қилдн. Барча олиму фу- залоларга унумли ижод қилишлари учун қулай шароит- лар яратиб берди. Улар билан мажлислар, мулоқотлар, мунозаралар уюштириб турднлар. Амир Темурнинг маъ- навий улуғлигида камтарлпк, хоксорлик, камсуқумли- лик, кечиримлилик, хатоларнн ошкора тан олиш каби сифатлар ҳам ётади. Ж умладан, бобокалонимиз ҳаёт- лари давомида кўплаб шаҳарлар, масжиду мадрасалар, мақбаралар, хонақолар, қалъа-қасрлар, боғу чорбоғлар, суғорнш иншоотлари, равон йўллар, кўприклар барпо этдплар. Уларнинг баъзиларини ўғил, набираларп, са- рой маликалари, ислом мутафаккирлари номи билан аташга даъват этдилар. Бпроқ барпо этилган иншоот- ларнннг биронтасига ҳам Амир Темур номи берилмади. Бунга бобокалонимизнинг ўзларп хоҳиш билдирма- дилар. Муҳтарам президентимиз И. А. Карнмов ислом ди- ншшпг нжтимоий мавқеи тўғрисида гапириб «биз шарқ 12 www.ziyouz.com kutubxonasi давлати, мусулмон мамлакатимиз. Баъзиларнинг фикри- ча, мусулмон мамлакати бўлиш гўёки қолоқлик, оқ- соқлик белгиси эмиш. Бу фикрга асло қўшилиб бўл- майди. Бнз мусулмон мамлакати эканимиздан сира хи- жолат чекмаслигимиз, аксинча, доимо фахрланишимиз лозим. Чунки Шарқнинг минг йиллик фалсафасню, ис- лом қадриятларп тараққиёт учун бебаҳо хазинадир»,— деган адолатли фикрни билдирдилар. Агар ана шу ҳа- қиқат мезонига асосланиб мушоҳада қилсак, тақводор, художўй, ислом динипинг ҳимоячиси ва тарғиботчиси Амир Темур маънавий салоҳияти бир ннсонга хизмат қилиш қамровидан чиқиб умумхалқ, умумбашарий аҳа- мият козонди. У допм барҳаёт, умри боқий маънавият- дир. Бобокалонимиз Ампр Темур таваллудинннг 660 йиллнгн арафасида ишонч ва масъулият билан таъкид- лаймизки, у улуғ зотнинг азиз руҳлари ҳали неча-неча келажак авлодларга миллий ифтихор, ғурур ва маъна- вият ато этаверади. Download 3.65 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|