Va oliy nerv faoliyati

Katta yarim sharlar po‘stlog‘ida ta`sirotlarning analiz va sintez qilinishi. 
Ta`sirotlarni analiz va sintez qilish- bosh miya katta yarim sharlari po‗stlog‗ining 
eng muhim funktsiyalaridir. Ta`sirotlarni analiz qilish miya po‗stlog‗ining turli 
neyronlari va neyron gruppalari o`rtasida qaror topadigan o`zaro ta`sir tufayli katta 
yarim sharlar po‗stlog‗ining turli qismlarida ro‗y beruvchi qo`shilishlarni o`zaro 
boglash, yakunlash va birlashtirishdan iborat. Har qanday shartli refleksni hosil 
qilishga asos bo`ladigan vaqtincha aloqaning vujudga kelishi miya po‗stlog‗idagi 
sintetik faoliyat belgisidir. 
Ta`sirotlarni analiz qilish organizmga ta`sir etuvchi harxil signallarni
(ta`sirotlarni) farq, qilish, ajratish, differentsialashdan iborat. Ta`sirotlar retseptor 
apparatdayoq analiz qilina boshlaydi, bu apparatning turli elementlari harakter 
e`tibori bilan har xil ta`sirotlarga reaktsiya ko`rsatadi, nerv sistemasining tuban 
bo‗limlari ham analiz qiladi. Ammo, analiz jarayonlari katta yarim sharlar 
pustlogida yuksak darajada taraqqiy etadi. 
Miya po‗stlog‗idagi sensor zonalarning strukturasi va nerv yo‗llari shundayki, 
retseptorlarning har bir turidan impulslar pustloqdagi nerv hujayralarining 
muayyan guruhlariga boradi. Bundan tashqari, reaktsiyaga tortiladigan hujayralar 
soni va har bir hujayradagi impulslar chastotasi ta`sirlovchining kuchiga, 
uzunligiga va ortib borish tizligiga qarab katta farq, qiladi. Shu sababli har bir 
periferik ta`sirotga qo‗zg‗alishning o‗z fazo-vaqtini, I. P. Pavlov ta‘biri bilan 
aytganda, o`ziga xos "dinamik strukto‗ra kompleksi"ni mos keltiruvchi sharoit 
vujudga keladi. Uz xossalarga kura yaqin ta‘sirlovchilar bir-biridan shunday qilib 
farqlanadi. 
Analizning katta yarim sharlar po‗stlog‗iga spetsifik formasi ta`sirlovchilarni 
signal 
ahamiyatiga 
qarab 
farq, 
qilish-differentsiallashdan 
iborat, 
ichki 
tormozlanishning vujudga kelishi esa shungа imkon beradi.Analiz va sintez bir-
biriga chambarchas bog‗liq,. Organizmga ayrim-ayrim ikki ta`sirlovchi ta`sir 
etganda analiz va sintezning eng oddiy formalarini ko‗ramiz. Bir qancha 
komponentlarni o‗z ichiga oluvchi kompleks ta`sirotlarni analiz qilishga asoslanib, 
miya po‗stlog‗idagi analitik-sintetik faoliyatning murakkabroq formalari 
to‗g‗risida fikr yuritish mumkin. 
Shu maqsadda muayyan tartib bilan ketma-ket keluvchi bir necha signal 
shartli ta`sirlovchi sifatida qullaniladi; shu signallarning o`zi esa shartsiz ta`sirot 

---

313 
bilan 
mustahkamlanmay, 
boshqa 
tartibda 
qullaniladi. 
Ta`sirotlar 
differentsiallanadigan bo`lsa, bu, katta yarim sharlar po‗stlog‗i signallarning 
harbirini alohida emas, ularning faqat yig‗indisinigina emas, balki qo‗llanish 
tartibini, izchilligini ham idrok etayotganligini ko`rsatadi. 
Analiz va sintezning murakkab formalarining tekshirish uchun A. G. Ivanov-
Smolenskiy to‗rtta: A+B + V + G tovushning ketma-ket qo‗llanilishiga doir 
mustahkam shartli refleks vujudga keltirgan. Shungra tovushlarning yo‗qoridagi 
tartibini ularning boshqa(A + V + B + G) tartibidan farq, qilishga 
(differentsiallashga) 5 oy o‗rinib ko‗rishgan. Itning bu murakkab ta`sirovchilarni 
tula farq qilishigа muvaffaq bulinmadi. Bunday vazifaga itning qurbi 
yetmaydi.Differentsiallanadigan 
kombinatsiya 
o‗rtа hisob bilan 7-marta 
qo‗llanilganda odam bunday vazifani bemalol uddalaydi. 
Ko`pgina xayvonlarda analizning oddiy formalari odamdagiga nisbatan 
yaxshiroq rivojlangan. Masalan, itning hid bilishi hammaga ma`lum, it hidlarni 
odamga nisbatan beqiyos aniqroq va yaxshiroq ajratadi. Xuddi shuningdek it 
tovush ta`sirotlarini ham yuksak darajada differentsiallaydi. Bir tovush shartsiz 
ta`sirot bilan mustahkamlansayu, ikkinchi tovush mustahkamlanmasa, it 1/8 tonga 
qadar farq qiluvchi ikki tovushni bir-biridan ajratganini ko‗zatish mumkin. Odam 
qulog‗i sezmaydigan balandlikdagi tovushlarni it qulog‗i eshitadi. 
Shunday qilib, ayrim qullanilgan ta`sirotlarni farq, qilish, ya`ni kortikal 
analizning quyi formasi odamga nisbatan hayvonda yaxshiroq rivojlangan bo‗lishi 
mumkin. Ammo ta`sirotlarni analiz va sintez qilishning oliy formalari xiyla yuksak 
rivojlanganligi bilan odam xhayvondan oldinda turadi. F. Engelsning ta`biri bilan 
aytganda, "burgut odamga qaraganda ancha uzoqni ko‗radi, lekin odamning ko‗zi 
buyumlarda burgut ko`ziga qaraganda ancha ko`p narsani ajratadi". 
Odamdagi katta yarim sharlar po‗stlog‗ining sintetik faoliyat protsesslarida 
shartli va shartsiz ta`sirlovchilarning po‗stloq vakilligi hujayralari o`rtasidagi 
vaqtincha aloqalargina emas, indifferent ta`sirotlar yig‗indisini idrok etishda 
qatnashuvi nerv hujayralarining guruhlari o`rtasida vujudga keladigan vaqtincha 
aloqalar ham muhim rol o‗ynaydi. Masalan, biron kuy tovushlari eshitilganda 
eshituv analizatorining po‗stloqdagi tegishli hujayralari periferiyadan keluvchi 
ta`sirotlar bilan muayyan tartibda qo‗zg‗oladi va shu hujayralar o`rtasida vaqtincha 
' aloqalar vujudga keladi.Kuyni esda qoldirish - eshituv analizatorida vaqtincha 
aloqalarning vujudga kelishi demakdir.Boshlang‗ich bir necha notaning jaranglashi 
butun kuyni esga tushirish uchun kifoya qilishi vaqtincha aloqalar vujudga 
kelishidan guvoxlik beradi. Biron surat yoki narsani ko‗zdan kechirganda ko‗z to‗r
pardasidan va ko‗z muskullaridan afferent impulslar ko‗ruv analizatori bilan 
proprioretseptiv analizatorning po‗stloqdagi hujayralariga muayyan tartib bilan 

---

314 
boradi, shu tufayli mazkur hujayralar o`rtasida vaqtincha aloqalar vujudga keladi. 
Natijada ko‗ruv obrazi iz qoldiradi. 
Ta`sirlovchi murakkab bo`lsa, ya`ni qancha ko`p komponentlardan tuzilgan 
bo`lsa, miya po‗stlog‗ining idrok etuvchi hujayralari o`rtasida o`shancha ko`p 
vaqtincha aloqalar vujudga kelishi kerak. Ta`sirotlarni analiz va sintez qilish uchun 
fiziologik protseslari -oliy formalari odamda xodisa va tushunchalarni logik analiz 
va sintez qilishning sifat jihatidan o`ziga xos jarayonlari vujudga kelishi uchun 
asos xisoblanadi.