Va oliy nerv faoliyati

Shartli reflekslarning biologik ahamiyati. Shartli reflekslar organizmning 
moslanishi uchun juda katta ahamiyatga egadir. Ular organizmning hayot 
jarayonida tashqi muhit moslanishini ta`minlaydi va o`zgaruvchan xayot sharoitida 
organizmning mukammalroq orientirovkasi (muljal olishi) uchun zarur bo`ladi. 
Shartli reflekslar hosil bo‗lishi natijasida organizm bevosita shartsiz 
ta`sirotlarnigina emas, shu ta`sirotlarning organizmga ta`sir etish imkoniyati ham 
reaktsiya ko`rsatadi. Reaktsiyalar shartsiz ta`sirotdan bir necha vaqt ilgari paydo 
bo`ladi. Organizm shu vaziyatda qiladigan ish-harakatlariga shartli reflekslar 
yordamida oldindan tayyorlanadi. Shartli reflekslar ovqat topishga, xavf-xatardan 
barvaqt qutilishga, zararli ta`sirotlarni bartaraf etishga yordam beradi va shunga 
o‗xshash. 
P. S. Ko`palov va B.I. Xodorovlarning ma`lumotlariga qaraganda, 
organizmning moslanishida shartli reflekslarning ahamiyati yana shunda namoyon 
bo`ladiki, shartsiz ta`sirotdan ilgari shartli signalning ta`sir etishi shartsiz refleksni 
kuchaytirish va uning rivojlanishini tezlatadi. Masalan, ovqat yeyishdan ilgari 
ovqatga, signalining ta`sir etishi ovqatlanishni tezlatadi, ya`ni harakat 
reaktsiyalarini kuchaytiradi va so‗lak ajratish shartsiz refleksining tezligini 
oshiradi. Hayvonning tana terisiga kuchsiz elektr toki blan ta`sir etib vujudga 

---

308 
keltirilgan himoyalanish shartsiz harakat refleksi undan oldin ta`sir etadigan shartli 
signal tufayli keskin darajada kuchayadi. Buning sababi shuki, shartli va shartsiz 
ta`sirlovchilarning effektlari o`zaro qo‗shilib ketadi, chunki ikkalasi ham shu 
shartsiz refleks (ovqatlanish himoyalanish, jinsiy va boshqa reflekslar) markazini 
qo‗zg‗atadi. 
Shartli reflekslarning tashqi(shartsiz) tormozlanishi. Har xil yot 
ta`sirlovchilar shartli reflekslarni osongina tormozlaydi. Masalan, ovqatlanish 
shartli refleksidan oldin bexos yot tovush kelsa yoki qandaydir yot hid sezilsa, yoki 
yoritilish sharoiti keskin darajada o`zgarsa, shartli refleks susayadi va xatto 
butunlay yo‗qolishi mo‗mkin .Buning sababi shuki, har qanday yangi ta`sirlovchi 
itda orientirovka refleksini vujudga keltiradi, bu refleks esa shartli reaktsiyani 
tormozlaydi. 
Hayvon yoki odamda boshqa nerv markazlarining faoliyati bilan 
bog‗langan, ya`ni yot reflektor reaktsiyalarni vujudga keltiradigan ta`sirotlar 
ham shartli reflekslarni tormozlaydi. Masalan,hayvon oyoq terisiga elektr toki 
bilan ta`sir etib og‗ritilsa yoki shu to‗g‗rida signal berilsa, ovqatlanish shartli 
reflekslari keskin darajada tormozlanadi. Ichki organlardan keluvchi ta`sirotlar 
ham shunday effekt bera oladi. Qovuqning tulib ketishi, qusish, jinsiy qo‗zg‗alish 
biron organdagi yalliglanish protsessi ovqatlanish shartli reflekslarini susaytiradi. 
Tormozlanishning bu turlari o`rtasidagi umumiy xususiyat shuki, ular yangi 
reflektor reaktsiyani vujudga keltiradigan signallar ta`sirida kelib chiqadi. I.P. 
Pavlov bunday tormozlanishni tashqi tormozlanish deb atab bosh miya katta yarim 
sharlari po‗stlog‗ida shunday tormozlanish kelib chiqish mexanizmini bir
vaqtdagi manfiy induktsiya hodisasi bilan izohladi.