Va oliy nerv faoliyati

Vaqtincha aloqa strukturasi va vujudga kelish mexanizmi. Katta yarim 
sharlar po‗stlog‗idagi ikki gurux hujayralar: shartli-ta`sirotni idrok etuvchi 
hujayralar bilan shartsiz ta`sirotni idrok etuvchi hujayralar o`rtasida vaqtincha 
aloqa vujudga kelishi asosida shartli refleks hosil bo`ladi. I. P. Pavlovning bu 
tasavvurini xozir hamma e`tirof etadi. Katta yarim sharlarning po‗stlog‗i ichidan va 
oq moddasidan o‗tuvchi gorizontal nerv tolalari (assotsiativ va komissural tolalar) 
boya 
aytilgan 
hujayralar 
o`rtasida 
qo‗zg‗alishni 
o‗tkazadi deb faraz 
qilishardi,oldin. 
Katta yarim sharlar po‗stlog‗idagi turli sohalarning o`zaro ta`sir etish 
mexanizmlarida po‗stloq, po‗stloq osti yadrolari va po‗stloq yo‗llari ham muhim 
rol' o‗ynashi keyinchalik aniqlandi. Shartli qo`zg‗alishning o‗tishi uchun bu 
yo‗llarning qanday ahamiyati borligini quyidagi faktlar yaqqol ko`rsatadi. It 
miyasining kulrang moddasini kesib, yarim sharlar pustlog‗ining turli qismlari 
ajratib quyilsa, shu qismlardagi hujayralar o`rtasida vaqtincha aloqalar vujudga 
kelaveradi (E. A. Asratyan). Odam miyasining orqadagi markaziy pushtasi 
(birinchi somatosensor zona) oldingi markaziy pushta (motor zona) dan ajratib 
quyilsa, shu sohalar o`rtasidagi barcha gorizontal nerv aloqalari batamom
o`zilganiga qaramay, harakat malakalari o‗zgarmaydi. Qadoqsimon tana 

---

306 
qirqib qo‗yilganda ham, odamning harakat malakalari jiddiy ravishda 
o‗zgarlmaydi (U. Penfild). 
Bo`larning hammasida yarim sharlar po‗stlog‗ining turli sohalari 
quyidagicha o`zaro ta`sir etadi. Shartli signal ta`sirida kelib chiqqan afferent 
impulslar talamus va retikulyar formatsiya orqali miya po‗stlog‗ining sensor 
zonasiga boradi; impul'slar shu yerda qayta ishlangach, tushuvchi yo‗llar orqali 
po‗stloq ostidagi spetsifik va nospetsifik to`zilmalarga qaytadi, bu yerdan esa yana
miya po‗stlog‗iga - shartsiz refleksning po‗stloqdagi vakillik zonasiga
boradi xozir aksari tadqiqotchilar shartli refleksning vujudga kelishida dominanta 
hodisasi muhimrol'o‗ynaydi, deb faraz qilishadi. Shartsiz ta`sirot vaqtida tegishli 
analizatorning po‗stloqdagi hujayralari qo‗zg‗aluvchanligi keskin darajada oshib 
ketadi shu tufayli bu hujayralar miya po‗stlog‗idagi boshqa sohalarning 
qo‗zg‗alishi reaktsiya ko`rsatadigan bo`lib qoladi. Natijada indifferent va shartsiz 
ta`sirotlar birga qo‗llanilsa, ular yuzaga chiqaradigan qo‗zg‗alishlar o`zaro 
qo‗shiladi, I. P. Pavlov ta`biri bilan aytganda summatsiya refleksi ro‗y beradi. 
Markaziy 
nerv 
tizimining 
barcha 
bo‗limlarida 
dominanta 
va 
qo‗zg‗alishlarning qo‗shilish hodisalari ro‗y berib to‗radi, lekin po‗stloq ostidagi 
va orqamiya markazlaridagi summatsiya refleksi tez utib ketuvchi hodisa bo`lsa, 
katta yarim sharlar pustlog‗ida bu refleks iz qoldiradi, mustahkamlanadi, shartli 
refleks ham shu tufayli hosil bo`ladi. 
I P. Pavlov turli ta`sirlovchilar birga qo‗llanilgan paytda qo‗zg‗alishlar 
qo‗shilishi, deb taxmin qilgan edi. Bir qancha avtorlarning elektrofiziologik tadbiq 
etib o`tkazgan eksperimental tadqiqotlari I. P. Pavlovning bu taxminini 
tasdiqlaydi. Katta yarim sharlar po‗stlog‗ida, talamus yadrolarida va retikulyar 
formatsiyada bir talay nerv hujayralari borligi aniqlandi. 
Turli reseptorlar ko‗ruv, eshituv, taktil temperato‗ra, muskul retseptorlari va 
shu kabi reseptorlardan keluvchi afferent impul'slar o`sha nerv hujayralariga 
konvergentsiyalanadi. Vaqtincha aloqalarning vujudga kelishida xuddi ana shu 
hujayralar aktiv qatnashadi, degan fikr tug‗ilishi tabiiy edi. 
Ta`sirlovchilar birga qo‗llanilgan paytda nerv hujayralarining o`zaro ta`siri 
katta yarim sharlar po‗stlog‗idа qanday iz qoldiradi, degan masala xal qilinmagan 
asosiy masala bo`lib keldi va hamon shunday bo`lib turibdi. Ba`zi tadqiqotchilar 
shartli va shartsiz ta`sirlovchi bilan quzg‗algan pustlog‗ hujayralari doiraviy ritmik 
aktivlikka tortiladi va berk neyron zanjirlarini qo‗zg‗alishlarning aylanib yurishi 
tufayli vaqtinchа aloqalar hosil bo`ladi deb taxmin qilishgan edi. Ammo chuqur 
narkozdan keyin, miya haddan tashqari sovutilgach, tutqanoq tutgach va miya 
pustlog‗ining aktivligining deyarli batamom susaytiradigan boshqa ta`sirotlardan 
keyin ilgari vujudga keltirilgan shartli reflekslar yo‗qolmasligini maxsus tajribalar 

---

307 
ko`rsatib berdi. Ayni vaqtda qo‗zg‗aluvchanlik ritmlari va bu o‗zgarishlarining 
aylanib yurish uzluksizligi buziladiyu, vaqtincha aloqalar saqlanib qoladi. 
Shu sababli xozir ta`sirlovchilarni birga qo‗llanishda ro‗y beruvchi 
funktsional o`zgarishlar katta yarim sharlar po‗stlog‗ida ta`sirotlarning faqat qisqa 
vaqt iz qoldirishi uchun ahamiyatli bo`la oladi (qisqa vaqtli xotira"), degan 
tasavvur extimolga kuproq yaqindir. Vaqtincha aloqalarning uzoq ushlanib turishi 
("uzoq vaqtli xotira) sinapslarda va hatto katta yarim sharlar pustlog‗ining nerv 
hujayralarida ro‗y beruvchi qandaydir molekulyar, plastik o`zgarishlarga 
asoslanadi. Bu plastik o`zgarishlarning mohiyati haqida turli farazlar bayon 
qilinmoqda.
Ulardan biriga qaraganda, hujayraga impul'slar doimo bir xil hujayralardan 
tez-tez kelib turganda presinaptik terminallar oshib ketadi va nerv sinapslarining 
soni ko`payadi. Boshqa taxminga qaraganda, impulslar sinaps orqali takror 
utganda, nerv oxiridagi enzimatik tuzilmalarda barqaror o`zgarishlar ro‗y beradi, 
natijada qo‗zg‗alishning utishi osonlashadi. Nerv hujayrasi quzg‗alganda undagi 
nuklein kislotalar miqdorining ortishi yaqinda kashf etilgan, sunggi yillarda bu 
faktga katta ahamiyat berilmoqda. xujayraning avvalgi qo‗zg‗alishlaridan iz qolishi 
ribonuklein kislota strukturasining o‗zgarishiga bog‗liq, deb faraz qilishadi. 
Ribonuklein kislota strukturasi o`zgarganda hujayra protoplazmasi, usiqlarida va 
sinapslarda oqsillar sintezi o`zgarishi muayyan nerv hujayralaridagi sinapslar 
extimol, shuning natijasida oshib ketadi