Va oliy nerv faoliyati

Katta yarim sharlar po‘stlog‘idagi qo‘zg‘alish va tormozlanish 
induktsiyasi. Tormozlovchi agent qo‗llanilgach (masalan, differentsiallangandan 
keyin) bir necha sekund mobaynida shartli ta`sirotlar effekti bir qancha hollarda 
ancha kuchayib qolishi shartli reflekslarga doir tajribalarda payqalgan edi. Xuddi 
shuningdek ijobiy shartli ta`sirlovchilardan keyin differentsiallanuvchi agentning 
tormozlovchi ta`siri kuchayadi. Bu markaziy nerv sistemasining boshqa 
bo‗limlariga ham xos bo`lgan musbat va manfiy ketma-ket induktsiya natijasidir 
(tormozlanishdan keyin qo‗zg‗alish protsessi ro‗y beradi, qo‗zg‗alishdan keyin esa 
tormozlanish protsessi boshlanadi).
Tormozlovchi agent ta`sir etib bo‗lgach faqat dastlabki sekundlarda musbat 
induktsiya xodisalari ro‗y beradi (tormozlovchi agent ta`sir etgandan keyin ijobiy 
refleksning kuchayishi), so‗ngra musbat induktsiya hodisalari o‗rniga shartli 
reflekslar susayadi. Shunga asoslanib, tormozlanish irradiatsiyasidan oldin 
induktsiya hodisalari ro‗y beradi, deb xulosa chiqarildi. Tormozlovchi agent 
po‗stlog‗ida kontsentrlangan tormozlanish protsessini vujudga keltirgandagina 
induktsiya hodisasi ro‗y beradi. Musbat yoki manfiy induktsiya fenomenlari 
kontrast hodisalariga ko`p jihatdan o‗xshaydi, bular retseptsiya organlarini 
tekshirishda tasvir etilgan edi.

---

318 
Nerv sistemasining tiplari. Shartli reflektor faoliyat nerv sistemasining 
individual xossalariga bog‗liq. Oliy nerv faoliyatining harakterini anchagina 
belgilab beruvchi shu xossalar yig‗indisi har bir individiumning irsiy 
xususiyatlariga va avvalgi hayot tajribasiga borliq bo`lib, nerv sistemasining tipi 
deb ataladi. Bir turga kiradigan turli hayvonlarda shartli reflekslarning birday 
sharoitda vujudga kelish tezligi, miqdori va mustahkamligi, ichki va tashqi 
tormozlanish intensivligi, nerv protsessining tez yoyilishi (irradiatsiya) va 
to‗planishi (kontsentratsiya), induktsiyaga layoqatlilik oliy nerv faoliyatida 
patologik holatni vujudga keltiruvchi har xil ta`sirotlarga ozmi-ko`pmi moyillik 
nerv sistemasining tipiga bog‗liq. 
Oliy nerv faoliyatidagi individual xususiyatlarni butun kompleksini 
tekshirishgа asoslanib, nerv sistemasining asosiy tiplari aniqlandi va har bir 
organizmning qaysi tipga kirishi - mansubligi bilinadi. I. P. Pavlov itdagi shartli 
reflekslarni laboratoriyada ko`p yillar mobaynida tekshirish natijalariga suyanib, 
tiplarni klassifikatsiya nerv sistemasining bir necha xossasiga katta ahamiyat berdi, 
nerv sistemasining shu xossalarini nerv aktivligining eng puxta ko`rsatkichlari deb 
hisobladi. Birinchidan,- qo‗zg‗alish va tormozlanish protsesslarining kuchi, 
ikkinchidan, 
ularning 
o`zaro 
muvozanatlanganligi, 
boshqacha 
aytganda, 
qo‗zg‗alish kuchi bilan tormozlanish kuchining nisbati, uchinchidan, ularning 
harakatchanligi, ya`ni qo‗zg‗alishning tormozlanish bilan almashinish tezligi va 
aksincha, tormozlanishning qo‗zg‗alish bilan almashinish tezligi shunday 
ko`rsatkichlardan hisoblanadi. 
Eksperimental praktikada to‗rtta asosiy tip uchraydi: 1) kuchli, ammo 
muvozanatlanmagan tip - qo‗zg‗alish protsessining tormozlanish protsessidan 
ustunligi bilan ta`riflanadi; 2) kuchli, muvozanatlangan, harakatchan tip - nerv 
protseeslarining juda harakatchanligi bilan ta`riflanadi (juda serharakat tip); 3) 
kuchli, muvozanatlangan, kam-harakat tip - nerv protseslarining kamroq 
harakatchanligi bilan ta`riflanadi ("yuvosh", kam harakat, yoki inert tip); 4) nimjon 
tip - qo‗zg‗alish protsessining ham, tormozlanish protsessining ham g‗oyat sust 
avj olishi bilan ta`riflanadi; tez charchab, mehnat qobiliyatidan mahrum bo‗lish 
shu tipga harakterlidir. 
I. P. Pavlovning fikricha, nerv sistemasining yuqorida aytilgan va hayvonlar 
o`rtasidagi tajribalarda aniqlanadigan to‗rtta tipi odamlarning Gippokrat tomonidan 
aniqlangan to‗rtta temperamentiga mos keladi. Qo‗zg‗alish protsessining ustunligi 
bilan ta`riflanadigan kuchli, muvozanatlanmagan tip xolerik temperamentga; 
kuchli, muvozanatlangan, harakatchan tip sangvinik temperamentga; kuchli, 
muvozanatlangan, kamharakat tip flegmatik temperamentga va, nihoyat nimjon tip 
melanxolik temperamentga mos keladi. 

---

319 
Nerv sistemasining turli tiplariga mansub hayvonlar tevarak-atrofdagi 
muhitning turli ta`sirlariga moslanganligi va kasallik to‗ldiruvchi agentlarga 
chidamliligi bilan bir-biridan farq, qiladi. Masalan, nerv sistemasi kuchli, 
muvozanatlangan tipga mansub hayvonlarda oliy nerv faoliyatining patologik 
holati - nevrozni yoki, I. P. Pavlov aytgandek nerv protseeslarining tuqnashuvini 
yuzaga chiqarish g‗oyatda qiyin. Nerv sistemasi nimjon yoki kuchli tipga 
kiradigan, ammo muvozanatlanmagan hayvonlar esa shartli reflektor faoliyatning 
turli-tuman tarzda buzilishlariga ko`proq moyil bo`ladi. Nerv sistemasining nimjon 
tipida nevrozlarning har xil turlari va nerv protseeslarining to‗qnashuvi ayniqsa 
ko`p uchraydi. Nerv sistemasi shu tipga kiradigan individiumlarda turmushdagi 
qiyin sharoit, signallarni differentsiallashning murakkab vazifalari, yemiruvchi 
kuchli ta`sirotlar va shunga o‗xshashlar ta`sirida oliy nerv faoliyatining surunkali 
buzilishi ayniqsa oson.