Va oliy nerv faoliyati

Po‘stloq qismining faoliyati. Buyrak usti bezining po‗stloq qavati hujayralari 
o‗zining kelib chiqishi jihatidan epiteliy hujayralariga yaqin turadi. Ular uchta 
zonani tashkil qiladi. Koptokchali tashqi zona, tutamli orqa zona va to‗rli ichki 
zona. Buyrak usti bezining po‗slog‗idan 46 tadan ortiqroq gormonlar - kortiko 
steroidlar ajratib olingan, biroq ularning 8 tasigina faoldir. Buyrak usti bezlari 
po‗stloq qavati steroidlari besh guruhga bo‗linadi: 

---

93 
1. Glyukokortikoidlar; 2. Mineralokortikoidlar; 3. Indrogenlar; 4. 
Istrogenlar; 5. Gestogenlar. 
Bularning ichida glyukortikoidlar va mineralokortikoidlar katta ahamiyatga 
egadir. Mineralokortikoidlar organizmda mineral moddalar almashinuvini, avvalo 
qondagi natriy va kaliyning miqdorini rostlab turadi. Mineralokortikoidlarga 
dezoksikortikosteron va aldesteron kiradi, aldesteron faolroq va asosiy 
mineralokortikoid gormon bo‗lib hisoblanadi. Mineralokortikoidlar koptokchali 
zonada ishlanib chiqadi. Ular buyrak kanalchalarida natriy va xlor reabsorbsiyasini 
kuchaytirib, kaliy reabsorbsiyasini susaytiradi. Oqibatda, qon, limfa va to‗qima 
oraliq suyuqliklarida osh tuzining miqdori ko‗payib, kaliy kamayadi.
Shu sababli osmotik bosim oshib, organizmda tegishlicha tuz ushlanib turadi, 
qon bosimi va boshqa xavfli muhim ko‗rsatkichlar normal darajada saqlanadi.
Mineralokortikoidlarning yetishmasligi organizmdan ko‗p miqdorda natriy chiqib 
ketishiga, natijada bir qator xavfli muhim ko‗rsatkichlarning o‗zgarib qolishiga 
sababchi bo‗ladi. Shuning uchun ham buyrak usti, bezlarning po‗stloq qavati olib 
tashlangan hayvon bir necha kundan keyin o‗lib qoladi. Bunday hayvon 
organizmiga ko‗p miqdorda natriy yoki mineralokortikoidlar yuborib turish yo‗li 
bilan hayotini saqlab turish mumkin. 
Glyukortikoidlarga kortizon, girokortizon va kortiko-steronlar kiradi. Qo‗y va 
echkilar buyrak usti bezining po‗stloq qavatida kortikosteron, yirik shoxli 
mollarda, cho‗chqalarda, it va mushuklarda esa bularning har ikkalasi sezilarli 
miqdorda hosil bo‗ladi. 
Glyukortikoidlar tutamli zonada ishlanib chiqadi va oqsillarning uglevodlarga 
aylanishini tezlashtiradi. Bu vaqtda oqsillarning parchalanishi tezlashib, jigarda 
oksidlanish va dezaminlanish reaksiyalari kuchayadi. Oqibatda qonda qand, jigar 
va muskullarda glikogen miqdori ko‗payadi. Bu gormonlar uglevodlarni yog‗ga 
aylanishiga ham to‗sqinlik qiladi. Ular ko‗p miqdorda organizmga yuborilganda 
muskul va biriktiruvchi to‗qima oqsillari kamayib ketadi. Erkaklik jinsiy 
gormonlari - androgenlar, urg‗ochilik jinsiy gormonlari - istrogenlar va 
gestrogenlar, jumladan, progesteron to‗rli zonada hosil bo‗ladi. Steroid 
gormonlarning organizmda almashinuvi natijasida yuzaga kelib, qonda mavjud 
boladigan 17 kortikosteroidlarning miqdorini aniqlash yo‗li bilan buyrak usti 
bezlari po‗stloq qavatining funksional faolligi tog‗risida fikr yuritiladi. Chunki 
qondagi eozinofillar va limfositlar miqdori ham bir nav ko‗rsatkich bo‗lib, xizmat 
qilishi mumkin, chunki glyukortikoidlar bu hujayralar hosil bo‗lishini tormozlaydi.
Buyrak usti bezlarining po‗stloq qavatining gormonlari turli kasalliklarga, har 
xil turdagi noqulay sharoitlarga (sovuq, issiq haroratga, gipoksiya va hokazolarga) 
organizm chidamini oshirishda katta rol o‗ynaydi. Buyrak usti bezlarining po‗stloq 

---

94 
qismidan gormonlar ajralishini gipotalamus va gipofiz idora etib turadi. Gipofiz 
olinib tashlangan hayvonlarda bu bezlarning po‗stloq qatlami (koptokchali 
zonasidan tashqari) atrofida uchraydi. Gipofiz buyrak usti bezlarining faoliyatini 
o‗zi ishlab chiqaradigan adrenokortikotrop gormon (AKTg) vositasi bilan idora 
qiladi. Gipofiz olib tashlangan hayvonlarga shu gormonlardan belgili miqdorda 
yuborib turish yo‗li bilan buyrak usti bezlari po‗stloq qavatining atrofiga 
uchrashiga yo‗l qo‗ymaslik mumkin. Bu gormon organizmga surunkali ravishda 
yuborib turilsa, bez po‗stloq qavatida sintez jarayonlari kuchayib, gipertrofiyaga 
uchraydi.
Bez to‗qimasidagi xolesterin va askorbin kislota kamayadi, chunki bular 
kortikosteroidlarning 
sintezlanishi 
uchun 
sarflanadi. 
Demak, 
AKTgning 
organizmga takroriy yuborilishi qonda kortikosteroidlar miqdorining ko‗payishiga 
sabab bo‗ladi. Ammo shuni qayd qilish kerakki, AKTg koptokchali zonaning 
faoliyatini va undan ajraladigan aldosteron gormoni sekretsiyasini boshqarishda 
bevosita ishtirok etmaydi. Keyingi vaqtda olingan ma‘lumotlarga qaraganda, 
aldosteron sekretsiyasini epifizning adrenoglomeronlotropin gormoni stimullab 
turadi. Bu gormonning organizmga yuborilishi koptokchali zonada tegishli 
o‗zgarishlar yuz berishiga va ko‗p miqdordagi aldosteronning qonga chiqarilishiga 
sabab bo‗ladi.
Ammo, epifiz olib tashlanganda aldosteron sekretsiyasi qisqa vaqt ichida 
ko‗payib ketsada, keyinchalik o‗z-o‗zidan oldingi holatiga kelib qoladi. Bundan 
tashqari, qon, limfa va to‗qima oraliq suyuqliklaridagi kaliy va natriy miqdori 
aldosteron sekretsiyasiga katta ta‘sir ko‗rsatadi. Agarda organizmning ichki 
muhitida kaliy natriydan ko‗payib ketsa, aldosteron ham qonga ko‗proq 
chiqariladi. Organizmda kaliyning kamayishi aldosteronning kam ajralishiga sabab 
bo‗ladi. Bu gormon sekretsiyasi buyrak ham ishtirok etadi degan ma‘lumotlar bor. 
Buyrakda ajraladigan renin qonga o‗tib, unda tegishli oqsilni gipertenzinga 
aylantiradi. Bu modda o‗z navbatida sezilarli miqdorda aldosteron ishlanib 
chiqishiga sabab bo‗ladi. Buyrak usti bezi po‗stloq qavati faoliyatining 
boshqarilishida miya po‗stlog‗i ham ishtirok etadi.