Va ularni olish usullari


Download 122.22 Kb.
bet5/16
Sana18.10.2023
Hajmi122.22 Kb.
#1708987
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16
Bog'liq
Reja m a’lumotlar va bilimlar. Asosiy tushunchalar-fayllar.org

4. Semantik metrika. Ba’zi hollarda axborot birliklar to'plamida axborot
birliklarning holatiy yaqinligini xarakterlovchi munosabatini, ya’ni axborot
birliklar orasidagi assotsiativ bog'lanish kuchini berish foydali. Uni axborot
birliklar uchun relevantlik munosabati deyish mumkin. Bunday munosabat axborot
bazada qandaydir namunaviy vaziyatni ajratish imkonini beradi (masalan, «harid»,
«chorrahada harakatni boshqarish»). Relevantlik munosabatlari axborot birliklar
bilan ishlaganda topilgan bilimlarga yaqin bilimlarni topishga imkon beradi.
5. Faollik. EHMlarning paydo bo'lishi va ularda ishlatiladigan axborot
birliklarning ma’lumotlarga va buyruqlarga ajratilishidan boshlab ma’lumotlar
passiv, buyruqlar esa faol vaziyatda yuzaga keldi. EHMda sodir bo'ladigan barcha
jarayonlar buyruqlar yordamida amalga oshiriladi, ma’lumotlar esa bu buyruqlar
tomonidan kerak bo'lganda foydalaniladi. ITlar uchun bu vaziyat yaroqli emas.
Insondagi kabi ITlarda u yoki bu harakatni faollashtirishga tizimda mavjud
bilimlar yordam beradi. Bazada faktlar yoki voqealar tavsiflarining paydo bo'lishi,
bog'lanishlarni o'rnatish tizim faolligining manbai bo'lishi mumkin [11-15].
Axborot birliklarning sanab o'tilgan beshta xususiyatlari shunday qirralarini
aniqlaydiki, qaysikim ma’lumotlar bilimlarga va MB esa BBga aylanadi. Bilimlar
bilan ishlashni ta’minlaydigan vositalar majmuasi BBni boshqarish tizimlarini
hosil qiladi. Hozirgi paytda ichki izohlanishlar, strukturalashtirish, bog'liqliklar
to'liq ifoda qilingan BB mavjud emas, semantik o'lchov kiritilgan va bilimlarning
faolligi ta’minlangan.
4. Bilimlarni tushunish darajalari
Mavjud ITlarda beshta asosiy tushunish darajalarini va ikkita metatushunish
darajalarini ajratish mumkin [2-4].
Birinchi daraja matndan kiritilgan savollarga javobni tizim to’g’ridan-
to’g’ri ma’nosiga asoslanib shakllantirish sxemasi bilan xarakterlanadi. Masalan,
tizimga «Nonushtadan keyin, soat sakkizda, Zarrux maktabga ketdi. Soat ikkida u
uyga qaytdi. Tushlikdan keyin u sayr qilishga ketdi» matni kiritilgan bo’lsa, u
holda birinchi tushunish darajasida tizim «Zarrux qachon maktabga ketdi?»,
«Tushdan keyin Zarrux nima qildi?» kabi savollarga javob bera olishi kerak.
Lingvistik protsessorda matn va unga taaluqli savollarning morfologik, sintaktik va
semantik tahlillari amalga oshiriladi. Lingvistik protsessorning chiqishida matn va
81



savollarning chiqarish bloki ishlay oladigan ichki ifodalari hosil bo’ladi. Maxsus


protseduralardan foydalanib bu blok javobni hosil qiladi. Boshqacha aytganda,
birinchi darajali tushunishda ITdan ma’lumotlarni ifodalash va bu ma’lumotlarga
xulosa chiqarishning ma’lum vositalarini talab qiladi.
Ikkinchi daraja: Ikkinchi darajada matndagi ma’lumotlarga asoslangan
mantiqiy xulosa qilish vositalari qo’shiladi.
Bular matnda yaqqol mavjud
bo’lmagan axborotlarni tug’dirish imkoniga ega bo’lgan matndagi turli xil
mantiqlardir(vaqtli, fazoli, kauzual va sh.k.). Bizning misolda ikkinchi darajada
«Nima oldin bo’ldi: Zarruxning maktabga ketishimi yoki uning tushlik qilishimi?»
yoki «Zarrux maktabdan kelgandan keyin sayr qildimi?» kabi savollarga to’g’ri
javob hosil qilish mumkin. IT matnning vaqt strukturasini tuzibgina qolmay, bu
kabi savollarga javob berishi lozim.
Uchinchi daraja: Ikkinchi daraja vositalariga atrof - muhit haqidagi tizimlar
bilimlari bilan matnni to’ldirish qoidalari qo’shiladi. ITda bu bilimlar mantiqiy
xarakterga ega bo’ladi va boshqa turdagi protsedura va senariyalar ko’rinishida
qayd qilinadi. Uchinchi tushunish darajasida IT «Zarrux ertalab soat sakkizda
qayerda bo’lgan?»
yoki «Soat ikkida Zarrux qayerdan keldi?» kabi savollarga
javob bera olishi kerak. Buning uchun
«maktabda bo’lish» jarayoni nimani
bildirishini, xususan, bu jarayon uzluksiz va unda ishtirok etuvchi subyekt hamma
vaqt «maktabda» bo’lishini bilish kerak.
Uchinchi darajali tushunish amalga oshiriladigan IT strukturasi tashqi
tomondan ikkinchi daraja sxemasidan farq qilmaydi. Biroq mantiqiy blokda
nafaqat sof deduktiv xulosalash vositalari, balki senariylar bo’yicha xulosalash
vositalari ham ko’zda tutilishi kerak.
Sanab o’tilgan uchta tushunish darajalari amalda ishlayotgan barcha ITlarda
amalga oshirilgan. Birinchi daraja va qisman ikkinchi daraja turli xil tabiiy tilda
muloqot qilish tizimlariga kiradi.
Tushunishning keyingi ikkita darajasi mavjud ITlarda qisman amalga
oshirilgan.

Download 122.22 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling