Va ularni olish usullari

Transactions 
on 
Pattern 
Analysis 
and 
Machine
Intelligence PAMI-7:511-522, 1985.
21. Al-Hasani S1, Diedrich K, van der Ven H, Reinecke A, Hartje M, Krebs
D. Cryopreservation of human oocytes. Human Reprod. 1987 Nov;2(8):695-700.
22. Morik K. Acquiring domain models. International Journal of Man-
Machine Studies, 26:93-104, 1987.
23. Дюк В., СамойленкоА. Data mining: учебный курс. - СПб.: Питер,
2001. - 368 с.
24. Системы управления базами данных и знаний. Справочное издание
под ред. А.Н.Наумова. - М.: Финансы и статистика, 1991.
4-ma’ruza uchun o’zini-o’zi tekshirish savollari
1) M a’lumotlar va bilimlar nima?
2) Katta sovet ensiklopediyasida bilimga qanday ta’rif bergan?
3) “Bilim” tushunchasi "ma’lumot" yoki "axborot" tushunchasidan qanday
farq qiladi?
4) EHMda ishlatiladigan axborotlar qanday tiplarga bo’linadi?
5) Protsedurali va deklarativ axborotlarni izohlang?
6) Bilimlarga asoslangan mashinalar nimaga asoslanadi?
105

---

---

7) S.I.Ojegova bilimga qanday ta’rif bergan?

8) Obyektiv va subyektiv bilimlarni izohlang?
9) SI sohasidagi mutaxassislar bilimlarni qanday tahlil qiladi?
10) Psixologlar nuqtai-nazaridan bilimlar sifatida nimalar qaraladi?
11) Bilimlarni izohlashlar nuqtai-nazaridan qanday guruhlarga ajratiladi?
12) Manbalardan qanday bilimlar olinadi?
13) Hosil qilinuvchi bilimlarning qanday turlari mavjud?
14) Foydalanish darajasi bo’yicha bilimlarning qanday turlari mavjud?
15) Ishonchlilik darajasi bo’yicha bilimlarning qanday turlari mavjud?
16) Maqsadga yo’naltirilganligi bo’yicha bilimlarning qanday turlari mavjud?
17) Protsedurali, deklarativ va metabilimlarni izohlang?
18) Iinterfeysli, muammoli va strukturali bilimlarni izohlang?
19) Extensionalli va intensionalli bilimlarni izohlang?
20) Bilimlarning qanday xususiyatlari mavjud?
21) Bilimlarni tushunish darajalarini keltiring?
22) Lokutsiya, illokutsiya va perlokutsiya tushunchalarini izohlang?
23) Bilimlarni tushunish darajalarini keltiring?
24) Obyektlashtirilgan bilimlar tushunchasini izohlang?
25) Qanday bilimlar sub’ektiv hisoblanadi?
26) Kongnitiv psixologiyada nima o'rganiladi?
27) Bilimlar injeneri va ekspert - mutaxassis o'zaro munosabatining qanday
rejimlari mumkin?
28) Protokol tahlil nimadan iborat?
29) Bilimlar injeneri va ekspert - mutaxassis o'zaro munosabati jarayoni
qaysi bosqichlarni o'z ichiga oladi.
30) Tayyorlovchi bosqich tushunchasini xarakterlang.
31) Farazlar differentsiatsiyasi nimaga yo'naltirilgan?
32) Simptom shartlashganlik tushunchasini xarakterlang?
33) KRITON tizimida qanday manbalar ishlatiladi?
34) Qanday qadamlar yordamida protokolli tahlil usuli amalga oshiriladi?
35) Metaprotsedura va metaqoidalar nima uchun ishlatiladi?
36) Bilimlarni egallash tizimini ifoda qilishning asosiy bosqichlarini
tushuntiring?
37) Lingvistik noaniqlikda nima tushuniladi?
38) Lingvistik o'zgaruvchi tushunchasini xarakterlang.
39) Semantik fazo nima?
40) Bevosita usullar nima uchun ishlatiladi?
4-ma’ruza uchun testlar
1. M a’lumotlar nima?
a) obyektlar, jarayonlar va hodisalarni hamda ularning xossalarini
tavsiflaydi;
b) faqat obyektlar, jarayonlar va hodisalarni tavsiflaydi;
106

---

---

c) faqat mantiqiy obyektlar tavsiflaydi;

e) funksional va strukturali jarayonlarni tavsiflaydi.
2. Bilimlar nima?
a) obyektiv qonuniyatlar;
b) obyektlar to’plami;
c) exspertlar to’plami;
e) predmet sohadagi masalalar to’plami.
3. Bilimlar nima?
a) strukturalashgan ma’lumotlar;
b) strukturalashgan obyektlar;
c) strukturalashgan tizimlar;
e) strukturalashgan predmetlar.
4. Bilimlarning ma’lumotlardan farqli tomonlarini ko’rsating ?
a) b) va c) javoblar to’g’ri;
b) bilimlar ko’proq strukturalashgan va ular orasidagi o’aro bog’liqlik
muhim ahamiyatga bo’ladi;
c) bilimlar o’zini-o’zi izohlovchi bo’ladi va bilimlardan foydalanayotgan
tizim harakatiga ta ’sir etishi mumkin;
e) bilimlar ma’lumotlarga nisbatan passif bo’ladi.
5. Aniq obyekt yoki obyektlar sinfini (narsalar, jarayonlar, hodisalar va h.k.)
tavsiflaydigan bilimlar qanday bilimlar ?
a) Obyektiv bilimlar;
b) Subyektiv bilimlar;
c) Metabilimlar;
e) Imitatsiyali bilimlar.
6. Inson, insonlar guruhi yoki sun’iy bilimlar manbalaridan olinadigan bilimlar
qanday bilimlar ?
a) Subyektiv bilimlar;
b) Obyektiv bilimlar;
c) Metabilimlar;
e) Imitatsiyali bilimlar.
7. Psixologik jihatdan bilimlar qanday shakllarda mavjud bo’ladi?
a) sezuvchi, tasvirli va belgili modellar shaklida;
b) Integralli va belgili modellar shaklida;
c) Metabilimli va formulalar shaklida ;
e) Imitatsiyali va o’zgaruvchi bilimlarning modellari shaklida.
8. Bilimlarni izohlashlar nuqtai-nazaridan birlashtirilgan to’g’ri guruhlarni
ko’rsating?
a) Psixologikli, intellektualli, formalli-mantiqli va axborotli-texnologokli;
b) Psixologikli, intellektualli, integralli va belgili;
c) Metabilimli, formalli-mantiqli va formulali;
e) Ta’sir etuvchili, o’zgaruvchili, bilimli.
9. Bilimlarni izohlashlar nuqtai-nazaridan to’g’ri birlashtirilgan guruhlarni
ko’rsating?
107

---

---

a) Psixologikli, intellektualli, formalli-mantiqli va axborotli-texnologokli;

b) Psixologikli, intellektualli, integralli va belgili;
c) Metabilimli, formalli-mantiqli va formulali;
e) Ta’sir etuvchili, o’zgaruvchili, bilimli.
10. Bilimlar manbalardan olinishiga qarab qanday tiplarga bo’linadi?
a) Aprior va hosil qilinadigan bilimlar;
b) Psixologikli, intellektualli va formulali bilimlar;
c) Metabilimli, formalli-mantiqli va formulali bilimlar;
e) Aprior va ta’sir etuvchili, o’zgaruvchili bilimlar.
11. Hosil qilinadigan bilimlarning qanday turlari mavjud?
a) Exspertli, kuzatiladigan va xulosalaydigan bilimlar;
b) Psixologikli, intellektualli va kuzatiladigan bilimlar;
c) Metabilimli, formalli-mantiqli va xulosalaydigan bilimlar;
e) Aprior va ta’sir etuvchili, kuzatiladigan bilimlar.
12. Masalalarni yechishda foydalanish darajasiga bog’liqligi bo'yicha bilimlarning
qanday turlari mavjud?
a) Deklarativli, protsedurali va metabilimlar;
b) Psixologikli, protsedurali va metabilimlar;
c) Exspertli, kuzatiladigan va xulosalaydigan bilimlar;
e) Aprior va ta’sir etuvchili, kuzatiladigan bilimlar.
13. Masalalarni yechishda ishonchlilik darajasi bo’yicha bilimlarning qanday
turlari mavjud?
a) Muayyan, noravshan;
b) Psixologikli, protsedurali;
c) Exspertli, kuzatiladigan;
e) Apriorli, kuzatiladigan.
14. Masalalarni yechishda maqsadga yo’naltirilganligi bo’yicha bilimlarning
qanday turlari mavjud?
a) Nusxa oluvchi, tanishtiruvchi, qobilyatni rivojlantiruvchi, malakani
oshiruvchi;
b) Muayyan, noravshan, qobilyatni rivojlantiruvchi, malakani oshiruvchi;
c) Nusxa oluvchi, tanishtiruvchi, exspertli, kuzatiladigan;
e) Apriorli, kuzatiladigan, psixologikli, protsedurali.
15. Obyektlarni va ular orasidagi munosabatlarni tavsivlash uchun qo’llanildigan
bilimlarni ko’rsating?
a) Deklarativ bilimlar;
b) Qobilyatni rivojlantiruvchi bilimlar;
c) Protsedurali bilimlar;
e) Kuzatiladigan bilimlar.
16. O’zini-o’zi izohlovchi bilimlar qaysi bilimlar turiga kiradi?
a) Protsedurali bilimlar;
b) Qobilyatni rivojlantiruvchi bilimlar;
c) Kuzatiladigan bilimlar;
e) Deklarativ bilimlar.
108

---

---

17. Bilimlar haqidagi bilimlar qaysi bilimlar turiga kiradi?

a) Metabilimlar;
b) Qobilyatni rivojlantiruvchi bilimlar;
c) Texnologik bilimlar;
e) Deklarativ bilimlar.
18. Extensionalli bilimni ko’rsating?
a) Axmedov oliy ma’lumotli diplomga ega;
b) Axmedov oliy ma’lumotli diplomga ega bo’lishi mumkin, masalan,
bakalavr;
c) Abiturient o’qishga kirishi uchun, u test savollaridan 68 balldan yuqori
ball to’plashi kerak;
e) Agar geometrik figuraning ichki burchaklari yig’indisi 180 gradus
bo’lsa, u holda bu uchburchak.
19. Intensionalli bilimni ko’rsating?
a) Talaba stipendiyatlar tanlovida qatnashishi uchun, u barcha fanlardan
a’lo baho o’lgan bo’lishi kerak;
b) Axmedov oliy ma’lumotli diplomga ega;
c) Talabalar binoga kirdilar;
e) Printer stol ustida turibdi.
20. Intensionalli bilimni ko’rsating?
a) Talaba stipendiyatlar tanlovida qatnashishi uchun, u barcha fanlardan
a’lo baho o’lgan bo’lishi kerak;
b) Axmedov oliy ma’lumotli diplomga ega;
c) Talabalar binoga kirdilar;
e) Printer stol ustida turibdi.
21. Qaysi javobda bilimlarning xususiyatlari to’g’ri ko’rsatilgan?
a) Ichki izohlanuvchanlik, strukturaviylik, bog’langanlik, semantik metrika,
faollik;
b) To’liqlik, strukturaviylik, bog’langanlik, natijaviylik, faollik;
c) Natijaviylik, strukturaviylik, bog’langanlik, semantik metrika, bir
qiymatlilik;
e) Strukturaviylik, ichki izohlanuvchanlik, to’liqlik, faollik
22. Bilimlarni asosiy tushunish darajalari nechta?
a) 5;
b) 6;
c) 4;
e) 7.
23. Bilimlarni tushunishning birinchi darajasi nima bilan xarakterlanadi?
a) Matndan kiritilgan savollarga javobni tizim to’g’ridan-to’g’ri ma’nosiga
asoslanib shakllantirish sxemasi bilan xarakterlanadi;
b) Matndagi ma’lumotlarga asoslangan mantiqiy xulosa qilish vositalari
qo’shilishi bilan xarakterlanadi;
c) Atrof - muhit haqidagi tizimlar bilimlari bilan matnni to’ldirish
qoidalarining qo’shilishi bilan xarakterlanadi;
109

---

---

e) Matndan tashqari matn manbai bo’lgan va tizim xotirasida aloqaga

taalluqli umumiy axborotlarni saqlaydigan muayyan subyekt haqidagi
axborotdan foydalanishi bilan xarakterlanadi.
24. Bilimlarni tushunishning ikkinchi darajasi nima bilan xarakterlanadi?
a) Matndagi ma’lumotlarga asoslangan mantiqiy xulosa qilish vositalari
qo’shilishi bilan xarakterlanadi;
b) Atrof - muhit haqidagi tizimlar bilimlari bilan matnni to’ldirish
qoidalarining qo’shilishi bilan xarakterlanadi;
c) Matndan kiritilgan savollarga javobni tizim to’g’ridan-to’g’ri ma’nosiga
asoslanib shakllantirish sxemasi bilan xarakterlanadi;
e) Matndan tashqari matn manbai bo’lgan va tizim xotirasida aloqaga
taalluqli umumiy axborotlarni saqlaydigan muayyan subyekt haqidagi
axborotdan foydalanishi bilan xarakterlanadi.
25. Bilimlarni tushunishning uchinchi darajasi nima bilan xarakterlanadi?
a) Atrof - muhit haqidagi tizimlar bilimlari bilan matnni to’ldirish
qoidalarining qo’shilishi bilan xarakterlanadi;
b) Matndan tashqari matn manbai bo’lgan va tizim xotirasida aloqaga
taalluqli umumiy axborotlarni saqlaydigan muayyan subyekt haqidagi
axborotdan foydalanishi bilan xarakterlanadi.
c) Matndan kiritilgan savollarga javobni tizim to’g’ridan-to’g’ri ma’nosiga
asoslanib shakllantirish sxemasi bilan xarakterlanadi;
e) Matndagi ma’lumotlarga asoslangan mantiqiy xulosa qilish vositalari
qo’shilishi bilan xarakterlanadi;
26. Bilimlarni tushunishning to’rtinchi darajasi nima bilan xarakterlanadi?
a) Matn o’rniga unda ma’lumotlarni olishning ikkita kanali mavjud
bo’lgandagina kelib chiqadigan kengaytirilgan matn ishlati lishi bilan
xarakterlanadi;
b) Matndan tashqari matn manbai bo’lgan va tizim xotirasida aloqaga
taalluqli umumiy axborotlarni saqlaydigan muayyan subyekt haqidagi
axborotdan foydalanishi bilan xarakterlanadi.
c) Matndan kiritilgan savollarga javobni tizim to’g’ridan-to’g’ri ma’nosiga
asoslanib shakllantirish sxemasi bilan xarakterlanadi;
e) Matndagi ma’lumotlarga asoslangan mantiqiy xulosa qilish vositalari
qo’shilishi bilan xarakterlanadi;
27. Bilimlarni tushunishning beshinchi darajasi nima bilan xarakterlanadi?
a) Matndan tashqari matn manbai bo’lgan va tizim xotirasida aloqaga
taalluqli umumiy axborotlarni saqlaydigan muayyan subyekt haqidagi
axborotdan foydalanishi bilan;
b) Matndagi ma’lumotlarga asoslangan mantiqiy xulosa qilish vositalari
qo’shilishi bilan xarakterlanadi;
c) Matndan kiritilgan savollarga javobni tizim to’g’ridan-to’g’ri ma’nosiga
asoslanib shakllantirish sxemasi bilan xarakterlanadi;
e) Matndagi ma’lumotlarga asoslangan mantiqiy xulosa qilish vositalari
qo’shilishi bilan xarakterlanadi;
110

---

---

28. Intellektual tizimlarda bilimlarni metatushunishning nechta darajalari bor?

a) 2;
b) 5;
c) 3;
e) 4.
29. Lokutsiya nima?
a) O’z holicha gapirish, ya’ni so’zlovchi o’zining fikrini aytish uchun
qilgan harakati;
b) Izohlash yordamida harakat: savol, istak(buyruq yoki iltimos) va tasdiq;
c) So’zlovchining tinglovchiga qandaydir ta’sir o’tkazishiga qaratilgan
harakati: «xushmuomalada bo’lish», «xayratda qoldirish», «e’tiroz
bildirish» va x.k.;
e) To’g’ri javob keltirilmagan;
30. Illokutsiya nima?
a) Gapirish yordamida harakat: savol, istak(buyruq yoki iltimos) va tasdiq;
b) To’g’ri javob keltirilmagan;
c) Tinglovchi bilan gapiruvchining o’zaro suxbati: «fikr bildirish»,
«intervyu olish», «protokol qilish» va x.k.;
e) O’z holicha harakat, ya’ni tinlonchi o’zining fikrini aytmaslik uchun
qilgan harakati;
31. Perlokutsiya nima?
a) So’zlovchining tinglovchiga qandaydir ta’sir o’tkazishiga qaratilgan
harakati: «xushomad qilish», «ajablantirish», «ko’ndirish» va x.k.;
b) Kuzatish yordamida gapirish: harakat, bildirish (kuzatish yoki buyruq)
va xulosa;
c) To’g’ri javob keltirilmagan;
e) Boshqa odam yordamida so‘zlash, ya’ni so’zlovchi o’zining fikrini
aytish uchun boshqalar yordamidaharakati;
32. Bilimlar injenerining ekspert - mutaxassisdan bilimlarni olishi qanday
rejimlarda amalga oshiriladi?
a) Protokolli
tahlil,
intervbyu
va
professional
faoliyatning
o’yinli
immitatsiyasi;
b) Muloqot, eshitish va protokolli tahlil;
c) Protokolli tahlil, tinglash va professional faoliyatning o’yinli immitatsiyasi;
e) Muloqot, intervyu va professional faoliyatning o’yinli immitatsiyasi.
33. Belgilarni tanishning qanday yondashuvlari mavjud?
a) Shablonli, strukturali va belgili;
b) Etalonli, strukturali va matritsali;
c) Matritsali, shablonli va dog’li;
e) Shablonli, dog’li va matritsali.
111

http://fayllar.org