Vaonolins t n ‘vasaiivs 'V'Q ‘лзаун. Ог ~S'N 0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va

Psixologiyaning falsafa tarkibida rivojlanishi
Xronologiya
Bosqichning mazmuni
Natija
Er.av. V-VI 
asrlar
Psixika haqidagi dastlabki 
ilmiy fikrlaming paydo 
bo'lishi va rivojlanishi
Ruh haqidagi fanning paydo bo‘Iishi 
va unda 2 yo'nalish - materialistik 
va idealistik yo'nalishlaming pay­
do bo‘lishi. Psixik jarayonlar sezgi, 
idrok, xotira, tafakkur, afFekt, iroda 
haqidagi ilk empirik bilimlaming 
paydo bo‘lishi. Tana va ruh muno- 
sabatiga har xil yondasxish.
V—
VIII asr
Ruh haqidagi 
farming 
falsafiy ta’Iimot doirasida 
tibbiy bilimlar asosida 
rivojlanishi
Tomistik psixologiyaning paydo 
bo‘lishi.
XV-XVI asr
Ruh haqida fanning ana- 
tomik-fiziologik bilimlar 
asosida 
rivojlanishini 
davom ettirish.
Tadqiqot obyekti sifatida ruhni 
inkor etish, «Psixologiya» terminini 
kiritilishi.
Psixologiyaning mustaqil fan bo‘Iib rivojlanishi
Xronologiya
Bosqichning
mazmuni
Natija
XIX asr boshidan 
XIX asming 
60-yillarigacha
Psixologiya mustaqil 
fan ekanligini 
ta’kidlovchi ilk 
bilimlaming paydo 
bo‘lishi.
Nerv sistemasi va sezgi organi 
faoliyatini eksperemental metod 
bilan o‘rganila boshlashi psixo- 
fizika va psixogeometriyaning pay­
do bo‘lishi, sezish va idrok etish 
teoriyalarining kashf etilishi.
XIX asming 
60-yillaridan 
XIX 
asming oxirigacha
Psixologiyaning 
bevosita mustaqil fan 
sifatida rivojlanishi
Eksperemental metodlar psixo- 
logiyadan mustaqil o‘rin egal- 
lashi psixologiyada amaliy tadqi- 
qotlaming paydo bo‘lishi fanda yan- 
gi tannoqlaming vujudga kelishi
2 - asming 
10-30-yillari
Psixologiyada 
ochiq 
krizis /inqiroz/
Chet el psixologiya maktablari, 
bixeviorizm

---

30-50-уШаг
Inqirozning
tugallanishi
Yangi 
tarmoqlar: 
genetik 
psixologiya, shaxs psixologiya­
sining paydo bo‘lishi, yangi 
maktablar, neobixeviorizm, neo- 
freydizmning vujudga kelishi
60-yillar
Yangi 
nazariy 
va 
amaliy qidirish
Yangi 
yo‘nalish: 
gumanistik 
psixologiya, logopediya, kognitiv 
psixologiyaning paydo bo‘lishi, 
psixologiya predmetining tahlil 
qilinshi, ongsizlik masalasiga 
katta e’tibor, sotsial psixologiya 
masalalarini chuqurlashtirish
Psixologiya tarixining manbalari bo‘lib, psixologik bilimlami 
to ‘plashni aks ettiruvchi barcha materiallar eng, avvalo, o ‘tmish -
psixologlarining, faylasuflarining asarlari ham da tibbiyotga, ayniqsa,, 
psixatriya sohasiga oid bilimlar, shuningdek, boshqa fanlar -
tabiatshunoslik, fizika, kimyo, astronomiya, tilshunoslik, etnografiya, 
antrapologiya kabi fanlarning m a’lumotlari ham psixologiya tarixining 
manbai hisoblanadi.
Idealizm (fransuzchadan idealisme) — idealizm: falsafaning bosh 
masalasida — ongning borliqqa munosabati masalasida materializmga 
qarama - qarshi o ‘laroq ong, ruh birlamchi, moddiy dunyo, borliq esa 
ikkilamchi, ong, sezgi, tasavvur va tushunchalarning mahsulidir deb 
da’vo qiluvchi g‘ayri ilmiy faisafiy oqim. ldealistlar materialistlarga 
qarama-qarshi o ‘laroq, psixika tan bilan yashirin yo'sinda birlashgan, 
inson o‘lgach, tanani tashlab «narigi dunyoga», g ‘oyalar dunyosiga 
ketib, u yerda abadiy yashaydigan moddiy bo‘lmagan qandaydir ilohiy 
substansiya yoki mohiyatning namoyon bo‘lishidir deb tushunadilar.
Materializm (lotincha materialis — moddiy) materialism falsafasi- 
dagi ikki asosiy oqimdan biri, y a’ni idealizmga qarama-qarshi o ‘laroq, 
birdan-bir ilmiy, tarixan progressiv dunyoqarashdir. Falsafa tafakkur- 
ning borliqqa munosabati haqidagi bosh masalasini hal qilishda m ate­
rializm, dunyo o ‘z tabiatiga ko‘ra moddiydir, materiya, tabiat, borliq, 
inson ongidan tashqari unga bog‘liq bo‘lmagan ho Ida mavjuddir, mate­
rial birlamchi hamda sezgilaming manbaidir, ong esa ikkilamchi, hosi-

---

la narsadir, dunyoni va uning qonuniyatlarini to‘liq bilish mumkin, deb 
ta’lim beradi. Materializm falsafiy oqim sifatida eramizdan bir qancha 
asrlar avval qadimgi Hindiston, Xitoy va Gretsiyada paydo boigan.
Qadimgi M isr va Hindistonda qalb haqidagi ta ’limotlar. 
Eramizgacha bo‘lgan IV ming yillikda buyuk Efrot, Nil, Hind va 
Xuanxe daiyolari vohalarida davlatchilikning birinchi o‘choqlari paydo 
bo‘lganligi kuzatiladi. Bulardan birinchilar qatorida qadimgi misrliklar 
uchun Misr buyuk mamlakat sifatida ma’lum va mashhur bo‘lgan.
Misrliklaming ruhiy hayot, haqidagi tasavvurlari o ‘ta murakkab 
tasavvuf, g‘ayritabiiy tasavvur-diniy e’tiqodning umumiy tizimidan 
ajralmagan holda rivojlangan edi. Ularning tasavvuri bo‘yicha oddiy 
insonda 5 ta alohida qalb bo‘lib, bular: Ka, Ba (ayollarda shunga 
muvoflq Xemsut va Bat), Ax, Shuitva, Ren, Xudo va hukmronlarda 
bunday qalblar bir necha baravar ko‘proq bo‘lgan. Masalan, Ra 
tangrisida Ba 7 ta, Ka esa 14 ta. Shuit — bu «soya» bo‘lsa, Ren — 
«ism»ni bildirgan. Qalblardan biri «ikkilangan» (aynan o‘xshash) 
bo‘lib, bu Ka.Ka insonning ruhiy ibtidosi bo‘lib, u bilan birlashish 
hayotni anglatgan.
Miloddan aw algi V asrda Hindistonda Upanishadlar falsafiy hayotda 
muhim o'rin egallagan bir paytda, uning diniy hayotida veda an’analari 
ustunlik qilardi. Yangi budda ta’limoti qadimgi veda adabiyotlariga 
keskin qarshi chiqdi va marosimlar hamda urf-odatlaming hamma 
shakllarini inkor etdi. Ayni bir paytda u Upanishadlar muayyan bir qis- 
mining tanqidiy idrok etishgan.
Mantiqqa zid-ku, lekin Budda spekulyativ va diniy tafakkurlar 
g‘oyat salbiy munosabatda edi. Hozirgi sharhchilar ma’lum darajadagi 
anaxronizm bilan uni «empirisist» va «skeptik» sifatida tavsiflashadi. 
Ehtimol, Buddaga tegishli bo‘lgan matnlar uning keyinchalik 
ilohiylashtirilishi uchun asos bermaydi. Upanishadlaming ko‘plab 
parchalari singari yangi ta’limot ham insonning ozod etilishi yoki xalos 
boMishiga qaratilgan. Ozodlik holatini Budda nirvana deydi. Bu atama 
ko‘p jihatdan boshqa an’analardagi 
moksha
atamasiga muvofiq keladi. 
Buddaning o‘zi erishgani kabi nirvanaga erisxishni xohlaydigan kishi 
o‘zini bu dunyo bilan bog* lab turgan hamma narsadan, shu jumladan,

---

falsafiy va diniy ta’limotlardan ham xalos qilishga o‘rganishi kerak. 
Budda sol bilan analogiyadan foydalanib, bunday talabning narigi 
qirg‘og‘iga suzib o‘tishga majbur. U daraxt poyalarini yig‘adi va ulami 
novdalar bilan bog‘lab mustahkam sol yasaydi, shu sol yordamida 
daryoning narigi qirg‘og‘iga eson-omon yyetib oladi. U maqsadga 
erishgach, o‘ziga o‘zi bu solning haqiqatdan ham yaxshi va foydali 
bo‘lganligini ta’kidlaydi. U solni o‘zi bilan birga olib kyetishga qaror 
qiladi va miyasiga joylab, yo‘lga tushadi. Shunday qilib, u endilikda 
unga ortiq kerak bo‘lmagan solni qirg‘oqda qoldirib kyetadi. Bunday 
analogiya ma’nosi shundaki, yangi ta’limot ham solga o‘xshaydi. Sol uni 
o‘zi bilan birga olib ketishi uchun emas, balki uning yordamida daryoni 
kesib o‘tish va 
nirvanaga
erishish uchun mo‘ljallangan. Falsafaning 
maqsadi haqidagi bunga o‘xshash tasavvurlar uning tarixida bir necha 
marta paydo bo‘lgan. Ularga binoan, falsafa shunchaki egallab qo‘yilsa 
yomon bo‘lmaydigan narsa emas, balki vositadir.