Вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети

Биринчидан, масаланинг шартларини турлича изоҳлашга олиб – 
келишга йўл қўйилмаган қилиб аниқ қўйилишига эришиш осон эмас. Айниқса 
мумкин бўлган вариантлари бир неча хил бўлиб, уларнинг ичидан нисбатан у 
ёки бу мезонга кўра энг оптимал вариантларни топиш шарти қўйилган 
масалаларда эҳтиёт бўлиш керак. Сабаби масалаларнинг шартини аниқ 
қўйилмаслиги натижасида талабалар масала тузувчи кўзда тутмаган масалалар 
ечими, вариантларини таклиф қилиши ҳамда масала шартига умуман олганда 
мос келиши мумкин экан. У холда ўқитувчи қийин аҳволда қолади. Масалани 
аниқ жавобини тўғри деб топиб, талабаларни рағбатлантириш ёки шартни 
ноаниқлигидан фойдаланиб кўзда тутилмаган, лекин тўғри ечиш йўлини 
топган талабага энг юқори балл қўйиш лозим. Ундан ташқари бир жавобнинг 
ўзини бир неча усул билан ечиш мумкин. Масалани қайси йўл билан ечган энг 
юқори балл олади. Ўқитувчи буни ҳам олдиндан аниқлаб қўйиши керак. 
Иккинчидан, Касбий таълимда, умуман иқтисодий фанлардан 
ечиладиган жуда кўп масалалар математик ҳисоб–китоблар қилишни талаб 
қилади. Айрим пайтларда ўқитувчи масала тузар экан, бу масала талабани 
математикадан эмас балки, касбий таълим услубиётидан билимини синаш 
кераклигини ёдида чиқармаслиги лозим. Шунинг учун яхши иқтисодий масала 
у ёки бу иқтисодий тушунчаларнинг мазмунини чуқур ўрганиб ундаши, 
масалани ечиш учун зарур даражада тушунча бўлишини зарурлигини тақозо 
қилиши керак. 
Математик ҳисоб-китоблар эса ёрдамчи аҳамиятга эга бўлиши зарур. 
Маълумотлар шуни кўрсатадики, масалаларни тузиш учун ўқитувчи фаол 
тажриба, малака, моҳирликка эга бўлиши лозим. 
Қўйилган шартга биноан мураккаблигига кўра масалаларни уч гуруҳга 
бўлиш мумкин: 
1. Маълум бир категория, тушунчани асосий мазмунини билишга 
қаратилган масалалар. 
2.Маълум бир тушунча асосида ҳисоб-китоб қилиш, ундан хулоса 
чиқаришга қаратилган масалалар. 
3.Масалани ечиш учун мазкур категория ҳақида умумий тушунча 
бўлишини талаб қиладиган масалалар. 
Қандай масалани ечишни ўқитувчи ўтилаётган мавзу, гуруҳдаги 
талабаларнинг индивидуал хусусиятларидан келиб чиқиб танлайди. 
Маълум бир категория, тушунчани асосий мазмунини ўрганишга 
қаратилган қуйидаги масалани кўриб чиқайлик. 
1. Қуйидаги жадвалда товар ишлаб чиқариш учун капитал ва меҳнат 
харажатларини ҳамда маҳсулот миқдорини ўзгариши берилган. 
Берилган маълумотлар асосида: 

---

56 
А) Меҳнат харажатларини (ишловчилар сони) ўзгариши билан меъёрий 
маҳсулот ҳажми қандай ўзгарган ҳисобланган. Нечанчи ишчини ишга 
ёллагандан сўнг меъёрий маҳсулот камайишни бошлайди? 
Б) Ҳар бир қўшимча ишчини ёллагандан сўнг, ўртача маҳсулот (АР) 
ҳажмини ҳисобланг. Қачон ўртача маҳсулот максимал даражага етади? 
В) Яшлаб чиқаришда банд бўлганларнинг сонига кўра, умумий махсулот 
(ТР), ўртача (АР) ва меъёрий (МР) маҳсулотнинг ўзгариши графигини чизинг. 
Г) Меъёрий умумдорлик (даромад)ни пасайиб бориши қонуни амал 
қилишини тушунтиринг. Унинг фазаларнинг кўрсатинг. 
Капитал 
харажатлар 
Меҳнат 
харажатлар 
Меъёрий 
маҳсулот 
Умумий 
маҳсулот 
Ўртача 
маҳсулот 
К 
Ь 
ТР 
10 
0 
0 
10 
1 
20 
10 
2 
54 
10 
3 
100 
10 
4 
151 
10 
5 
197 
10 
6 
230 
10 
7 
251 
10 
8 
234 
Масалани ечиш: 
К 
Ь 
ТР 
АР 
10 
0 
- 
0 
0 
10 
1 
20 
20 
20 
10 
2 
34 
54 
27 
10 
3 
46 
100 
33 
10 
4 
51 
151 
38 
10 
5 
46 
197 
39 
10 
6 
33 
230 
38 
10 
7 
21 
251 
36 
10 
8 
-17 
234 
29 
А) Меъёрий маҳсулот МР
ҳ
ТР
П
-ТР
П
_
Х
МР
2ҳ
54-34
ҳ
20 МР
3ҳ
100-54
ҳ
46, 
худди шундай тарзда қўшимча ишчиларни ортиб бориши билан меёрий 
харажат миқдорини ҳисоблаймиз. Жадвалда МР устунда кўриниб турибдики, 
бешинчи ишчидан бошлаб меъёрий махсулот пасайишни бошлаган. Тўртинчи 
ишчида 51, бешинчида 46 (жадвалга қаранг). 
Б) Ўртача маҳсулотни ҳар бир ишчи қўшилганидан кейия топамиз. 
Масалан, иккинчи ишчи қўшилганда, АР
ҳ
ТР/2 « 54/2
ҳ
27. Учинчи ишчи 

---

57 
қўшилганда 100/3
ҳ
33 ҳоказо. Максимал ўртача маҳсулот даражасига бешинчи 
ишчи ишга қабул қилинганда эришилади. Умумий маҳсулотимиз ҳажми энг 
максимал 251 га еттинчи ишчини қабул қилинганда эришилади, 251/7
ҳ
35,9 
(жадвалга қаранг). 
В) Меъёрий МР, ўртача АР, умумий ТР маҳсулот қуйидаги графикда 
кўрсатилган. 
Умумий 
маҳсулот 
динамикаси 
умумдорликни пасайиб бориши қонунига 
бўйсинади. 
Биринчи фаза - МР ўсиб борувчи 
меъёрий унумдорлик. Бу фазада меъёрий 
унумдорлик МР (20, 34, 46, 51) ўсиб боради. 
Натижада ТР жадал ўсади. 
Иккинчи 
фаза—меъёрий 
унумдорликни пасайиши намоён бўла 
бошлайди ( 51, 46). ТР нинг ўсиш суръати секинлашади. Меъёрий маҳсулот 
МР пасаяди, лекин ҳали мусбат миқдорга эга. 
Учинчи фаза - меъёрий унумдорлик манфий натижа, яъни зарар 
келтиришини бошлайди. 
Шундай келиб, ТР эгри чизиғи, ўзининг максимал даражасига етгач, 
пасайишни бошлайди. 
Меъёрий маҳсулот эса зарар келтиришни бошлайди. 
■ Иккинчи гуруҳга хос қуйидаги масалани ечайлик. 
Қўйидагилар берилган: 
Товарга бўлган талаб функцияси Р
а
ҳ
700 - Р; 
Таклиф функцияси 0
5
ҳ
2Р - 200; 
Р - товар нархи сўм, О - товар микдори, минг дона. 
Қуйидагиларни ҳисобланг: 
1. 
Берилганлар асосида товарнинг мувозанат баҳоси ва миқдорини
аниқланг. 
2. 
А), Б) ва В) пунктлар бир-бирига боғлиқ бўлмаган вазиятларда: 
А) давлат органлари томонидан товарга 200 сўм миқдорида баҳо (қайд 
қилинган) белгилаб қўйилди. Таклиф миқдорини, сотилган товар ва тақчиллик 
миқдорини аниқланг. 
В) ишлаб чиқарувчиларга ҳар бир сотилган товар учун 150 сўм 
миқдорида дотация белгиланди. Товарнинг мувозонат нархи ва миқдорини 
аниқланг. 
Г) ҳар бир товарга 150 сўм мивдорида эгри солиқ (қўшилган қиймат 
солиги) белгиланди. Янги мувозанат нархини ҳисобланг. 
Ечиш: 
1. Мувозанатга эришиш учун: талаб ва таклиф тенг бўлиши керак. У 
ҳолда 700-Р
ҳ
2Р-200. Ундан, ЗР 
ҳ
900; Р 
ҳ
300; 
2. Мувозанат нархини талаб ёки таклиф тенгламасига қўйиб, товарнинг 
мувозанат миқдорини топамиз. <2
аҳ
700-300; Э
аҳ
400 ёки < Э
ҳ
300*2-200
ҳ
400;