X. N. Atabayeva, J. B. Xudayqulov

Zararkunandalari 
- kuzgi tunlam, shved-pashshasi, simqurt, 
toshbaqa kana, non-arralagich, ko„kko„z, kemiruvchilar, gessensk 
pashshasi.
Takrorlash uchun savollar: 
1. Bug'doy urugini unib chiqish uchun qanday sharoit talab 
qilinadi?
2. Bug„doyning tuplanish davrini tavsiflab bering.
3. Qaysi davlatlar bug„doy donini eksport qilishadi?
4. Qaysi davlatlar bug„doy donini import qilishadi?
5. Amal davrida kuzgi bug„doy uchun samarali harorat yigindisi 
qancha boiadi?
6. Qaysi o„simlik tabiatda o'zidan changlanmaydi?
7. 0„zbekistonda qaysi zararkunanda va kasalliklar don hosili va 
sifatiga katta zarar yetkazmoqda?
Kuzgi bug„doy 
Bug„doyning biologik xususiyatlari: bug„doy umuman donli ekinlar 
biologik xususiyatlariga ko„ra kuzgi va bahorgi turlarga boiinadi. Kuzgi 
bug'doy kuzda ekilib, qishlab chiqqandan keyin kelasi yili hosil beradi. 
Bahorgi bug„doy erta bahorda ekilib, o„sha- yili hosil beradi. Kuzgi 
bug„doyning bahorgilardan farqi shundaki,
90 

---

ularning birinchi boshlangich rivojlanish davri past (0 °C dan 10 °C 
gacha) haroratda 30-65 kun davom etadi. Bahorgi bug„doy esa 
boshlangich rivojlanish davrini 5-10 °C va undan yuqori haroratda 7-12 
kun, ya‟ni tez muddat ichida o„tadi.
Demak, biologik jihatdan kuzgi navlarini bahorda ekish mumkin 
emas, chunki bahorda u talab qilgan harorat boimaganligi sababli 
o„simliklar faqat tuplanadi, boshoq chiqarmaydi va hosil bermaydi. 
Bug„doy kuzda ekiiganda, uning biologik kuzgi navlari ishlatilishi kerak. 
Biologik bahorgi navlarni ham kuzda ekib boimaydi, chunki ular issiq 
haroratga ko„proq talabchan boiganligi uchun qishki sovuqlar natijasida 
nobud boiadi. Lekin qish yumshoq keladigan mintaqalarda naviaming 
uchinchi turi yarim kuzgi navlari uchraydi. Bu navlarni kuzda va bahorda 
ekish mumkin, ikki holda ham ulardan normal don hosili olinadi. Yarim 
kuzgi navlarni kech kuzda ekish kerak. Ertagi muddatlarda biologik kuzgi 
navlar ekilishi kerak. Yarim kuzgi naviaming qishga chidamliligi bahorgi 
navlarga nisbatan yuqori boiadi. Shuning uchun 0„zbekistonning lalmi va 
sug„oriladigan yerlarida kuzgi muddatda ekish uchun biologik va yarim 
kuzgi navlardan foydalanish kerak.
Umuman, 0„zbekistonning barcha viloyatlarida bug„doy kuzda 
ekilishi kerak. Chunki, ular kuzgi-qishki, bahorgi yogingarchilik- lardan 
tola foydalanadi. Bahorda erta o„sa boshlaydi, bahorgi ekinlarga nisbatan 
10-12 kun erta pishadi, shuning uchun kuzgi bug„- doyning gullash davri 
yozgi issiq garmsel shamollarga duch kel- maydi va ular bahorgiga 
nisbatan yuqori (25-30%) va muttasil hosil beradi.
Bundan tashqari, kuzgi bug„doy sovuqqa chidamliligi bilan ba- 
horgilardan farq qiladi. Bug„doy -12-13 °C sovuqqa chidaydi, -16- 18 °C 
sovuqda nobud boiadi. Kuzgi bug„doyni sovuqqa chidamliligi uning 
o„sish sharoitiga va agrotexnikasiga bogiiq. Birinchidan ularning sovuqqa 
chidamliligi, ekish muddati va urug„ning ko„mish chuqurligiga qarab har 
xil boiadi. Ertagi muddatlarda ekiiganda (sentabr, oktabr oyining 
boshlari) maysalar unib chiqib kech kuzgacha, ya‟ni sovuq tushgunga 
qadar to„planib ulguradi va o„simliklar shu davrda qishlaydi. Tuplanish 
davri o„simliklaming qishlashi uchun qulay davr boiib, ular bu davrda 
sovuqqa chidamli boiadi. Kuzgi bug„doy kech muddatlarda ekiiganda 
urugiar sovuq

---

tushgunga qadar maysa chiqarmasligi mumkin yoki maysa hosil qilgan 
vaqtda ham tuplanib ulgurmasligi mumkin. Demak, urug„lar kech 
muddatlarda ekiiganda, ular maysa chiqargan yoki tuplanish boshlangan 
holda qishlaydi. Bu davrlarda o„simliklar sovuqqa chidamsiz bo'ladi. 
Buning natijasida qishki sharoitlarda o„simliklar nobud bo„ladi, hosil 
kamayadi. Urug'ni ekish chuqurligi ham katta ahamiyatga ega. Urug'lar 
ekish vaqtida normal chuqurlikka ko'mil- sa, tuplanish bo'g'imi tuproqda 
chuqurroq joylashadi va sovuqqa chidamli bo'ladi.
Kuzgi bug„doy tuproqqa talabchan, ular unumdor begona o'tlar- dan 
toza, bo„z va o'tloqi tuproqlarda yaxshi rivojlanadi. Sho'rlangan 
tuproqlarda yaxshi o„smaydi, agar shunday yerlarga ekiladigan bo„lsa, 
albatta yerni sho'rini yuvish kerak. Kuzgi bug„doy sug'orila- digan 
yerlarda oziq elementlariga talabchan, ayniqsa, azotga talabchan. Nay 
o„rash va boshoqlanish davrlarida bu talab ayniqsa, orta- di. Lekin 
ortiqcha ozuqlantirilsa ayniqsa azot o„g„iti ko'p berilsa, o„simliklarning 
qishga chidamliligi pasayadi, yotib qolishi mumkin.
Kuzgi bug„doy sug'oriladigan yerlarda namga talabchan. Bug'doy 
ekilgan maydonlaming namligi umumiy dala nam sig'imining 70-75% 
miqdorida boMishi kerak. Nay o„rash va boshoqlanish davrlarida 
bug„doyning suvga talabchanligi ortadi. Tuproqning namligi optimal 
darajada saqlab turilsa, bug„doy garmseldan zararlanmaydi.