Xill tenglamasi uchun teskari masalalar va ularning tatbiqlari
Download 1.14 Mb. Pdf ko'rish
|
xill tenglamasi uchun teskari ma
σ(H) spektrning chetki nuqtalari, jumladan
λ 0 , λ 3 , λ 4 , λ 7 , λ 8 ...λ 4n−1 , λ 4n , ...sonlar ushbu ½ −y 00 + q(x)y = λy, 0 ≤ x ≤ π, y(0) = y(π), y 0 (0) = y 0 (π) (4.1.3) davriy chegaraviy masalaning, λ 1 , λ 2 , λ 5 , λ 6 , ...λ 4n+1 , λ 4n+2 , ... sonlar esa quyidagi ½ −y 00 + q(x)y = λy, 0 ≤ x ≤ π, y(0) = −y(π), y 0 (0) = −y 0 (π) (4.1.4) yarimdavriy chegaraviy masalaning xos qiymatlaridan iborat bo‘lishi mazkur qo‘llanmaning oldingi boblarida bayon qilingan edi. Bundan tashqari Veyl- Titchmarsh funksiyasining ifodasidan kelib chiqib, (4.1.1) Xill tenglamasining spektral parametrlari ta’riflangan edi. 178 Ushbu s(π, λ) = 0 tenglamaning ildizlarini, ya’ni Veyl-Titchmarsh funksiyasi maxrajining nollarini ξ n , n = 1, 2, ... orqali belgilaymiz. Bu sonlar quyidagi Dirixle masalasining xos qiymatlari bilan ustma-ust tushadi: ½ −y 00 + q(x)y = λy, y(0) = 0, y(π) = 0. (4.1.5) Bundan tashqari λ 2n−1 ≤ ξ n ≤ λ 2n , n = 1, 2, ... munosabatlarning bajarilishi ham oldingi paragraflarda ko‘rsatilgan edi. Ta’rif 4.1.1. Ushbu ξ n , n = 1, 2, ... sonlar ketma-ketligi va σ n ≡ sign{s 0 (π, ξ n ) − c(π, ξ n )} = ±1, n = 1, 2, ... ishoralar ketma-ketligiga (4.1.1) Xill tenglamasining (H opetatorning) spektral parametrlari deyiladi. Izox 4.1.1. Agar ξ n = λ 2n−1 yoki ξ n = λ 2n bo‘lsa, ya’ni spektral parametr o‘z lakunasining chetida joylashgan bo‘lsa, u xolda s 0 (π, ξ n )−c(π, ξ n ) = 0 bo‘ladi. Bu xolda aniqlik uchun σ n = 1 deb qabul qilamiz. Ta’rif 4.1.2. Spektrning chetki nuqtalari λ n , n = 0, 1, 2, ... va spektral parametrlardan tashkil topgan {λ n−1 , ξ n , σ n = ±1, n ≥ 1} to‘plamga (4.1.1) Xill tenglamasining (H opetatorning) spektral berilganlari deyiladi. Berilgan q(x) potentsial bo‘yicha (4.1.1) Xill tenglamasining spektral beril- ganlarini topishga to‘g‘ri masala, aksincha, H operatorning spektral berilganlari orqali q(x) potentsialni aniqlash masalasiga teskari spektral masala deyiladi. Teorema 4.1.1. Xill operatorining q(x)- potensiali o‘zining {λ n−1 , ξ n , σ n = ±1, n ≥ 1} spektral berilganlari orqali bir qiymatli aniqlanadi. Bu yerda ξ n ∈ [λ 2n−1 , λ 2n ], n ≥ 1. Isbot. (4.1.1) tenglamaning c(x, λ) va s(x, λ) yechimlaridan tuzilgan Vron- skiy determinanti uchun c(x, λ)s 0 (x, λ) − c 0 (x, λ)s(x, λ) = 1 (4.1.6) o‘rinli. Bunda λ = ξ n , x = π desak, undan c(π, ξ n ) · s 0 (π, ξ n ) = 1 kelib chiqadi. λ = ξ n nuqtadagi Lyapunov funksiyasining qiymati uchun ∆(ξ n ) = c(π, ξ n ) + s 0 (π, ξ n ) = s 0 (π, ξ n ) + 1 s 0 (π, ξ n ) (4.1.7) tenglikni hosil qilamiz. Bundan s 02 (π, ξ n ) − ∆(ξ n )s 0 (π, ξ n ) + 1 = 0 · s 0 (π, ξ n ) − 1 2 ∆(ξ n ) ¸ 2 = ∆ 2 (ξ n ) − 4 4 (4.1.8) 179 kelib chiqadi. (4.1.7) tenglikka asosan s 0 (π, ξ n ) − 1 2 ∆(ξ n ) = 1 2 [s 0 (π, ξ n ) − (π, ξ n )] bo‘ladi. (4.1.8) kvadrat tenglamani yechib s 0 (π, ξ n ) = 1 2 ∆(ξ n ) + 1 2 σ n p ∆ 2 (ξ n ) − 4 (4.1.9) topamiz. Bu yerda σ n = sign[s 0 (π, ξ n ) − c(π, ξ n )]. Endi (4.1.5) Dirixle chegaraviy masalasining α n - normollovchi o‘zgarmaslar ketma-ketligini ushbu α n ≡ π Z 0 s 2 (x, ξ n )dx = ˙s(π, ξ n ) · s 0 (π, ξ n ) (4.1.10) formuladan foydalanib topish mumkin. Quyidagi s(π, λ) = π ∞ Y k=1 ξ k − λ k 2 ∆(λ) − 2 = π 2 (λ 0 − λ) ∞ Y k=1 (λ 4k−1 − λ)(λ 4k − λ) (2k) 4 cheksiz ko‘paytmalar yordamida ˙s(π, ξ n ) va ∆(ξ n ) larni topamiz: ˙s(π, ξ n ) = − π n 2 ∞ Y k=1 k6=n ξ k − ξ n k 2 , ∆(ξ n ) = 2 + π 2 (λ 0 − ξ n ) ∞ Y k=1 (λ 4k−1 − ξ n )(λ 4k − ξ n ) (2k) 4 Endi s 0 (π, ξ n ) ni (4.1.9) formuladan topish mumkin. Demak, teorema 4.1.1 shart- lari bajarilganda, (4.1.5) Dirixle chegaraviy masalasining ξ n - xos qiymatlari va α n normollovchi o‘zgarmaslari ma’lum bo‘ladi. V.A.Marchenkoning yagonalik teore- masiga asosan q(x)- potensial [0, π] kesmada yagona aniqlanadi. Shunday qilib Xill operatori spektri E ning chetki nuqtalari λ j , j ≥ 0 va spektral parametrlari, ya’ni {ξ n , σ n } ∞ n=1 lar yordamida topilgan q(x) ∈ L 2 [0, π] potensialni q(x) = q(x + π), x ∈ R 1 haqiqiy sonlar o‘qiga davriy davom qildirish mumkin. Demak, berilgan [λ 2n−1 , λ 2n ] lakunalardan olingan ixtiyoriy ξ n va ixtiyoriy tanlangan σ n = ±1 ishoralar ketma-ketligi uchun (4.1.1) ko‘rinishdagi Xill tenglamasi mavjud ekan. 180 Endi bunday topilgan (4.1.1) ko‘rinishdagi Xill tenglamasining ˜ ∆(λ) Lya- punov funksiyasi avvalgi ∆(λ) ga tengligini, ya’ni ˜ ∆(λ) = ∆(λ) ko‘rsatamiz. Yuqoridagi (4.1.9) formula bilan bir qatorda, ushbu s 0 (π, ξ n ) = 1 2 ˜ ∆(ξ n ) + 1 2 σ n q ˜ ∆ 2 (ξ n ) − 4 tenglama ham o‘rinli bo‘ladi. Bu tenglikdan ˜ ∆(ξ n ) = s 02 (π, ξ n ) + 1 s 0 (π, ξ n ) kelib chiqadi. O‘z navbatida (4.1.9) formuladan ∆(ξ n ) = s 02 (π, ξ n ) + 1 s 0 (π, ξ n ) topamiz. Shuning uchun ushbu ˜ ∆(ξ n ) = ∆(ξ n ), n = 1, 2, 3, ... tenglik bajariladi. Quyidagi ∆(λ) = 2 cos √ λπ + f (λ), ˜ ∆(λ) = 2 cos √ λπ + ˜ f (λ) belgilashlarni kiritib olamiz. Bu yerda f (λ) va ˜ f (λ) lar butun analitik funksiyalar bo‘lib f (λ) = O Ã e π √ |λ| p |λ| ! , ˜ f (λ) = O Ã e π √ |λ| p |λ| ! baholarni va f (ξ n ) = ˜ f (ξ n ), n ∈ N tenglikni qanoatlantiradi. Butun funksiyalar [145] haqidagi teoremalardan ∆(λ) ≡ ˜ ∆(λ) ekanligi kelib chiqadi. Endi quyidagi ˜ Hy ≡ −y 00 + ˜ q(x)y = λy, x ∈ R (4.1.11) Xill tenglamasini qaraylik. Bu yerda ˜ q(x + π) = ˜ q(x), ˜ q(x) ∈ L 2 [0, π] Ushbu ˜ λ 0 < ˜ λ 3 ≤ ˜ λ 4 < ˜ λ 7 ≤ ... < ˜ λ 4n−1 ≤ ˜ λ 4n < ... (4.1.12) ˜ λ 1 ≤ ˜ λ 2 < ˜ λ 5 ≤ ˜ λ 6 < ˜ λ 9 ≤ ... < ˜ λ 4n+1 ≤ ˜ λ 4n+2 < ... (4.1.13) 181 haqiqiy sonlar ketma-ketligi mos ravishda davriy −y 00 + ˜ q(x)y = λy, 0 ≤ x ≤ π y(0) = y(π) y 0 (0) = y 0 (π) (4.1.14) va yarimdavriy −y 00 + ˜ q(x)y = λy, 0 ≤ x ≤ π y(0) = −y(π) y 0 (0) = −y 0 (π) (4.1.15) chegaraviy masalalarning xos qiymatlaridan iborat bo‘lsin. U holda (4.1.12) va (4.1.13) ketma-ketliklar mos ravishda ˜ ∆(λ) ∓ 2 butun funksiyaning nollaridan ib- orat bo‘lishi ravshan. Bu yerda ˜ ∆(λ) = ˜c(π, λ)+ ˜ s 0 (π, λ) - (3.1.11) tennglamaning Liyapunov funksiyasi. ˜c(x, λ) va ˜ s(x, λ) funksiyalar esa (4.1.11) tenglamaning ˜c(0, λ) = 1, ˜ c 0 (0, λ) = 0; ˜ s(0, λ) = 0, ˜ s 0 (0, λ) = 1 boshlang‘ich shartlarni qanoatlantiruvchi yechimlari. Teorema 4.1.2. Agar (4.1.3) va (4.1.14) davriy chegaraviy masalalarning spektrlari o‘zaro teng, ya’ni ˜ λ 0 = λ 0 , ˜ λ 4j−1 = λ 4j−1 , j = 1, 2, 3, ... (4.1.16) bo‘lsa, u holda H va ˜ H Xill operatorlarining spektrlari ham o‘zaro teng, ya’ni σ(H) ≡ E = n λ ∈ R 1 : −2 ≤ ∆(λ) ≤ 2 o = = σ( ˜ H) ≡ ˜ E = n λ ∈ R 1 : −2 ≤ ˜ ∆(λ) ≤ 2 o bo‘ladi. Isbot. Berilgan {λ 0 , λ 4j−1 } ∞ j=1 va n ˜ λ 0 , ˜ λ 4j−1 o ∞ j=1 xos qiymatlar yordamida (4.1.1) va (4.1.11) Xill tenglamalarining Liyapunov funksiyalarini topish mumkin: ∆(λ) − 2 = π 2 (λ 0 − λ) ∞ Q j=1 (λ 4j−1 −λ)(λ 4j −λ) (2j) 4 , ˜ ∆(λ) − 2 = π 2 (˜ λ 0 − λ) ∞ Q j=1 (˜ λ 4j−1 −λ)(˜ λ 4j −λ) (2j−1) 4 . (4.1.17) Teorema shartiga, ya’ni (4.1.16) ga asosan ∆(λ 0 ) = ˜ ∆(λ 0 ) , ∆(λ 4j−1 ) = ˜ ∆(λ 4j−1 ) , j = 1, 2, 3, ... tengliklar bajariladi. Ushbu f (λ) = ∆(λ) − 2 ˜ ∆(λ) − 2 182 funksiyani tuzib olamiz. Aniqlanishiga ko‘ra f (λ), λ- o‘zgaruvchiga nisbatan bu- tun funksiya bo‘ladi. Lyapunov funksiyasining ushbu ∆(λ) = 2 cos π √ λ + O( e| Im √ λ | π √ λ ), λ → ∞ ˜ ∆(λ) = 2 cos π √ λ + O( e| Im √ λ | π √ λ ), λ → ∞ ∆(λ)∼2chπ p |λ|, λ → −∞ ˆ ∆(λ)∼2chπ p |λ|, λ → −∞ asimtotikalaridan foydalanib lim λ→−∞ f (λ) = 1 topamiz. f (λ), λ ∈ C chegaralangan funksiya bo‘lgani uchun Liuvill teoremasiga ko‘ra, u o‘zgarmasdir, ya’ni f (λ) ≡ k = const. Bundan k = 1 kelib chiqadi. Demak f (λ) = 1, ∆(λ) = ˜ ∆(λ). Teorema isbot bo‘ldi. 2-§. Dubrovin-Trubovis differensial tenglamalar sistemasi Shu bobning birinchi paragrafida o‘rganilgan fikrlarga tayanib, ushbu Hy ≡ −y 00 + q(x)y = λy, x ∈ R. (4.2.1) Xill tenglamasining {λ n−1 , ξ n , σ n = ±1, n ≥ 1} spektral berilganlarini ma’lum deb qaraymiz. Bu yerda q(x) - haqiqiy, π davrli funksiya bo‘lib q(x + π) = q(x), x ∈ R, q(x) ∈ L 2 (0, π) shartni qanoatlantiradi. Bundan tashqari λ j , j ≥ 0 haqiqiy sonlar H operator spektrining, ya’ni σ(H) ≡ E = ∞ [ j=0 [λ 2j , λ 2j+1 ] chetki nuqtalaridan iborat. Ushbu (−∞, λ 0 ), (λ 1 , λ 2 ), ..., (λ 2j−1 , λ 2j ), ... intervallar esa (4.2.1) Xill tenglamasining lakunalaridan, ξ j , j ≥ 1 haqiqiy sonlar (4.2.1) tenglamaga 183 qo‘yilgan Dirixle (y(0) = 0, y(π) = 0) chegaraviy masalasining xos qiymat- laridan iborat bo‘lib λ 2j−1 ≤ ξ j ≤ λ 2j , j = 1, 2, 3, ... tengsizlikni qanoatlantiradi. σ n = ±1, n ≥ 1 berilgan ishoralar ketma-ketligi. Teskari masalani yechishda siljitilgan argumentli H(t)y ≡ −y 00 + q(x + t)y = λy, x ∈ R 1 (4.2.2) Xill tenglamasi muhim o‘rin egallaydi. Bu erda t haqiqiy qiymatlar qabul qilu- vchi parametr. θ(x, λ, t) va ϕ(x, λ, t) orqali (4.2.2) tenglamaning θ(0, λ, t) = 1, θ 0 (0, λ, t) = 0 va ϕ(0, λ, t) = 0, ϕ 0 (0, λ, t) = 1 boshlang‘ich shartlarni qanoat- lantiruvchi yechimlarini belgilaymiz. Bu holda, (4.2.2) tenglamaning ∆(λ, t) = θ(π, λ, t) + ϕ 0 (π, λ, t) Liyapunov funksiyasi t parametrga bog‘liq bo‘lmasligini birinchi bobning uchunchi paragrafida ko‘rsatgan edik, xususan bunga muvofiq, H(t) Xill operatorining σ(H(t)) spektri, H operatorning σ(H) = E spektridan iborat bo‘lar edi, ya’ni σ(H(t)) = ∞ S j=0 [λ 2j , λ 2j+1 ]. Endi siljigan argumentli (4.2.2) Xill tenglamasining spektral parametrlari- ni ξ n (t), σ n (t) = ±1, n = 1, 2, ... orqali belgilaymiz. Bu yerda ξ n (t), n ≥ 1 orqali (4.2.2) tenglamaga qo‘yilgan Dirixle (y(0, t) = 0, y(π, t) = 0) chegaraviy masalaning xos qiymatlari belgilangan. Yuqoridagi mulohazalarimizga asosan, t parametrning istalgan qiymatida ξ n (t) ∈ [λ 2n−1 , λ 2n ], n = 1, 2, ... munos- abatlar bajariladi. Ushbu q(x + t + π) ≡ q(x + t) ayniyatdan ξ n (t + π) = ξ n (t), σ n (t + π) = σ n (t) kelib chiqishi, ya’ni ξ n (t), σ n (t) spektral parametrlarning π- davrli bo‘lishi ravshan. Agar t parametr siljitilsa, umuman olganda ξ n (t) nuqta ham [λ 2n−1 , λ 2n ] kesmada siljiydi. Bu nuqta harakatlanib, lakunaning chetiga kelganidagina harakat yo‘nalishini o‘zgartirishini, lakunani to‘liq qoplashini va hech bir nuq- tada to‘xtab qolmasligini ham birinchi bobning uchunchi paragrafida ko‘rsatgan edik. Shuning uchun yuqorida zikr etilgan tasdiqlarning ayrimlarini isbotsiz bayon qilamiz. Lemma 4.2.1. Quyidagi tengliklar o‘rinli ˙ ϕ(π, λ, t) = ϕ 0 (π, λ, t) − θ(π, λ, t), (4.2.3) ˙θ 0 (π, λ, t) = [λ − q(t)][ϕ 0 (π, λ, t) − θ(π, λ, t)], (4.2.4) ˙ ϕ 0 (π, λ, t) − ˙θ(π, λ, t) = −2[λ − q(t)]ϕ(π, λ, t) − 2θ 0 (π, λ, t). (4.2.5) Bu yerda shtrix orqali x bo‘yicha xususiy hosila, nuqta orqali esa t bo‘yicha xususiy hosila belgilangan. 184 Lemma 4.2.2. Agar ξ n (t) spektral parametr t ga bog‘liq bo‘lmasa, u holda uning lakunasi yopiq bo‘ladi, ya’ni λ 2n−1 = λ 2n bo‘ladi. Izox 4.2.1. Agar ξ n (t),n = 1, 2, ... spektral parametr t ga biror (t 1 , t 2 ) oraliqda bog‘liq bo‘lmasa ham, lemma 4.2.2 o‘z kuchini saqlaydi, ya’ni bu holda ham uning lakunasi yopiq bo‘ladi. Lemma 4.2.3. Agar ˙ξ n (t 0 ) = 0 bo‘lsa, yoki ξ n (t 0 ) = λ 2n−1 , yoki ξ n (t 0 ) = λ 2n bo‘ladi. Lemma 4.2.4. Agar [λ 2n−1 , λ 2n ] lakuna yopiq bo‘lmasa, ya’ni λ 2n−1 < λ 2n bo‘lsa, u holda ξ n (t) funksiyaning qiymatlar to‘plami [λ 2n−1 , λ 2n ] kesmadan iborat bo‘ladi. Izox 4.2.2. ξ n (t),n = 1, 2, ... spektral parametrning harakatini quyidagicha tasavvur qilgan ma’qul. [ Download 1.14 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling