Xorijiy tillar va gumanitar fanlar fakulteti

Meni kutgil va men qaytarmen (K. Simonov) Bas, yetar, cholguvchi, bas kil sozingni, Bas, yetar ko’ksimga urmagil xznjer (A.Oripov)

• 
  Maqsad ma’nosini anglztuvchi -gani shaklining -gali, -g’ali, kali, -qali shakllari:
  

Ko’rgali keldingmu yor, Kuydirgali keldingmu yor. (Qo’shik,)

• 
  Hozirgi -kelasi zamon sifatdosh shaklini yasovchi -ur shakli:
  

Yulduzlar o’tiga bardosh berurman Fazolar taftiga qilurman toqat (A.Oripov)

• 
  -mu shakli:
  

Sevgini tortib bo’lurmu
Toshu tarozi bilan (E.Vohidov)
Kora koshing oy yuzingda qilol emasmu (P. MO’min)

• 
  Navoiy, Fidoiy, Atoiy kabi so’zlar arab tilining koidasini o’zlashtirish asosida orfografiyamizga kirib kelgan.
  

DIFFERENSIYALASH PRINSIPI
Talaffuzda bir-biridan anik farqlanmaydigan yoki o’zaro farklari deyarli sezilmaydigan darajaga kelib qolgan so’zlar ozuvda maxsus qoida bilan ajratilib yozilishi differensiyalash prinsipi deyiladi.
Bu prinsip kam qo’llanadi. Ayrim misollar kuyidagilar: O’zaro yakin, shakldosh so’zlar yozuvda ‘ (ayirish) belgisi yerdamida farslab qo’llanadi: da’vo-davo, nash’a-nasha, she’r- sher, sur’at-surat, ta’kib-takib.
2. Ba’zi shakldosh so’tlar talaffuzda urg’u yordamida farklanadi. Imlog ounday so’zlarga urg’u belgisi ko’yiladi: aglas (karga) -atl «mato), banda (shayka) -banda, (kul), aralashma (smes) -arala».. z (ko’shilmaslik). 3 -li va lik ko’shimchalari azuvda 1956 yilgacha farklanmay ko’llanar edi. 1956 yildan | shlab adabiy orfografiyamizda ularni farqlab qo’llashga v "idi. Tegishlilik ma’nosini ifodalashda -lik affiksi: karlik, kishlokdik, toshkentlik; ega ekanlik ma’nosida esa - I i affiksi ko’llana boshlandi: otli, to’nli. Buning natijasida imloda bir xillikka erishildi.
4. -lik, -lik, affikslari bilan ham so‘zlar farqlandi:
Bo‘shlik-yuvosh, (ot) bo‘shliq-fazo (ot), bog‘liq-aloqador (ot), bog‘lik-molni, pichanni bog‘lamoq.
ETIMOLOGIK YOKI GRAFIK-ETIMOLOGIK PRINSIP
O‘zlashgan so‘zlarning qadimgi etimologik yoki grafik holatini saqlab qolish asosida yozish imloda etimologik yoki grafik prinsip deyiladi. Boshqacha qilib aytganda, yozuvda o‘zlashma so‘zning etimologiyasi saqlanadi, Masalan: Navoiy, Lutfiy, Maoniy, mutolaa, mushoira, muammb kabi so’zlar ham bu prinsip asosida yozilgan. Rus tilidan o‘zlashgan bolshevik, rol, komsomol, spravka, foye, aeroflot, shtamp, shtraf, zoologiya, kooperasiya, sentner, sirkul kabi so’zlar etimologik-grafik prinsip asosida yozilmokda. Shunisi xarakterliki, o‘zbek tili talaffuzi uchun qiyin bo’lgan ba’zi rus- internasional so‘zlar hozirgi orfografiya qoidalari bo‘yicha istisno tarzida tilimizning talaffuz xususiyatlariga moslab yoziladi va talaffuz qipinadi. Bunga kiosk-kioska, propusk-propuska, otpusk- otpuska kabi so‘zlar misol bo’la oladi. Bu tip so‘zlar ba‘zan o‘z qolicha ham yozilmoqda: bank, tank, disk, Tomsk kabi. Ruscha so’zlar oxirida ye yoki y tovushlari o‘zbek talaffuzida ya kabi aytilsada, yozuvda bu so’zlardagi etimologik ye yoki y saqlanadi: samoderjaviye, pravleniye, sanatoriy.
Ayni vaqtda orfografiya prinsiplari o‘rtasida uzviy aloqa ham mavjud. Oilaviy, Navoiy kabi so‘zlarning oxiridagi -viy,- iy qo‘shimchalari tarixiy-an’anaviy prinsipga ham, etimologik -grafik prinsipiga ham moye keladi.
Jo’nalish kelishigi shakli -ga, -ka, -qa yozilishida fonetik va morfologik prinsiplar moye keladi.
Ayrim holatlarda orfografiya prinsiplari buziladi yoki unga amal qilinmaydi. Masalan: rol ruscha so’ziga - lar ko’shilganda "" (yumshatish) belgisi tushirilib yoziladi. Rollar. Kontrol so’zi ot va sifat vazifasida kelishiga qarab, undagi (yumshatish) belgisi tushiriladi: kontrol qilindi- kontrol ish holbuki, etimologik-grafik prinsip buzilmoQda.
O‘ZBEK ORFOGRAFIYASINING ASOSIY QOIDALARI
Unli fonemalarni ifodalovchi harflar imlosi
Aa harfi quyidagi o‘rinlarda yoziladi: a) old qator keng unlini ifodalash uchun: aka, ona, fan, mana, qalam, paxta kabi; b) ba’zi so‘zlarning tarkibida o ga moyilroq talaffuz qilinadi, lekin a yoziladi: bahor>bohor, zamon>zomon, savol>sovol, gavda>govda, navqiron>novqiron, mart>mort, zal>zol kabi; d) ba’zi so‘zlarning tarkibida i ga moyilroq talaffuz qilinadi, lekin a yoziladi: muomala>muomila, muhokama>muhokima, munosabat>munosibat kabi.
Oo harfi quyidagi o‘rinlarda yoziladi: a) orqa qator keng unlini ifodalash uchun: oila, ona, ota, non, bahor, ma’no, oftob kabi; b) o‘zlashma so‘zlarda: o‘ ga yaqinroq: boks>bo‘ks, tonna>to‘nna, poezd>po‘ezd, opera>o‘pera kabi; a ga yaqinroq: agronom>agranom, gorizont>garizont, doklad>daklat; i ga yaqinroq: traktor>traktir, direktor>direktir, rektor>rektir kabi talaffuz qilinsada o harfi yoziladi.
Ii harfi quyidagi o‘rinlarda yoziladi: a) qisqa va old qator unlini ifodalash uchun: bilim, bilan, bir, biron, til kabi; b) urg‘uli bo‘g‘inlardagi cho‘ziq i unlisini ifodalash uchun: lirika, Navoiy, tarixiy kabi; d) q, x, g‘ tovushlari bilan yonma-yon kelganda qisqa va qattiqroq aytiladigan i unlisini ifodalash uchun: qizil, qishloq, g‘isht, xirmon kabi; e) rus tili orqali o‘zlashgan so‘zlarda ы fonemasini ifodalash uchun: vistavka, posilka, vishka kabi.
Uu harfi quyidagi o‘rinlarda yoziladi: a) bir va ikki bo‘g‘inli so‘zlardagi qisqa u unlisini ifodalash uchun: kun, tun, qurt; ulug‘, urug‘, uzum kabi; b) urg‘uli bo‘g‘indagi cho‘ziq u unlisini ifodalash uchun: arxitektura, struktura kabi; d) tarkibida o, a, u unlilaridan biri bo‘lgan bo‘g‘indan so‘ng v bilan boshlanadigan yopiq bo‘g‘inda keluvchi u fonemasini ifodalash uchun: qovun, sovun, ovul, sovuq, qirg‘ovul, tovush, tarvuz, tasavvur, quvur kabi; e) birinchi bo‘g‘inda, u (yu) kelgan so‘zlarning ikkinchi bo‘g‘inida, aytilishiga muvofiq, u (yu) yoziladi: turmush, ulush, butun, buyuk, buyum, yulduz, tugun, gumbur-gumbur kabi; f) so‘zlarning ikkinchi ochiq bo‘g‘inida q yoki g‘ fonemalaridan keyin ham u yoziladi: uyqu, tuyg‘u, urg‘u kabi.
O‘o‘ harfi quyidagi o‘rinlarda yoziladi: bir bo‘g‘inli so‘zlarda, ko‘p bo‘g‘inli so‘zlarning birinchi bo‘g‘inidagi o‘ ni ifodalash uchun: o‘t, qo‘l, o‘tin, ko‘mir, to‘qi kabi
Ee harfi faqat old qator o‘rta-keng e fonemasini ifodalash uchun yoziladi. Qiyoslang: egat-egat, ekin-ekin, ekspertiza-ekspertiza, lekin-lekin, mehnatsevar-mehnatsevar, elka-yelka, etmish-yetmish, e’lon-e‘lon, she’r-she‘r kabi.
Kirill yozuvi asosidagi imloga ko’ra Ee, Yeye, Yoyo, Yuyu, Yaya harflarining yozlishi: Ee harfi qo‘yidagi o‘rinlarda yoziladi: a) so‘zlarning bosh qismidagi e fonemasini ifodalash uchun: ekin, elak, ertak, ekan, etak, ekran kabi; b) so‘zlarning o‘rtasida o‘zicha alohida bo‘g‘in hosil qilgan e fonemasini ifodalash uchun: poeziya, poema kabi; d) so‘z ichidagi bo‘g‘in boshida kelgan e fonemasini ifodalash uchun: duet, duel kabi.
Ee harfi qo‘yidagi o‘rinlarda yoziladi: a) so‘z yoki bo‘g‘in boshida qo‘llangan, shuningdek, o‘zi alohida bo‘g‘in hosil qiluvchi ye fonemalar birikmasini ifodalash uchun: yer>yer, yem>yem, yetmish>yetmish, razyezd>razyezd, yelim>yelim kabi; b) so‘zlarning tarkibida undoshdan so‘ng yoki ikki undosh orasida keluvchi e fonemasini ifodalash uchun: kel>kel, ket>ket, ter>ter, meµmon>meµmon, telefon>telefon kabi.
Yoyo harfi quyidagi o‘rinlarda yoziladi: a) so‘z yoki bo‘g‘in boshida qo‘llangan, shuningdek o‘zicha bo‘g‘in hosil qilgan yo fonemalar birikmasini ifodalash uchun: yosh>yosh, yoі>yoі, yordam>yordam, ayol>ayol, piyoz>piyoz, tayyor>tayyor kabi; b) rus tilidan o‘zlashgan ba’zi so‘zlarda o tarzida aytiladigan fonemani ifodalash uchun: samolyot>samolot, schyot>schot, rejissyor>rejissor, aktyor>aktor kabi.
Lotin yozuvi asosidagi imlo qoidalariga ko‘ra rus tilidan o‘zlashgan bunday so‘zlar o harfi orqali` yoziladi. Qiyoslang: rejissyor-rejissor, suflyor –suflor kabi.
Yuyu harfi quyidagi o‘rinlarda yoziladi: a) so‘z yoki bo‘g‘in boshida qo‘llangan, shuningdek o‘zicha bo‘g‘in hosil qiladigan yu fonemalar birikmasini ifodalash uchun: yuz>yuz, yuk>yuk, yurt>yurt, yulduz>yulduz, uyushma>uyushma, iyul>iyul, yurak>yurak kabi; b) rus tilidan o‘zlashgan ba’zi so‘zlarda u tarzida aytiladigan fonemani ifodalash uchun: byudjet>budjet, broshyura>broshura, syujet>sujet kabi.
lotin yozuvi asosidagi imlo qoidalariga ko‘ra bunday so‘zlar u harfi orqali yoziladi. qiyoslang: byudjet – budjet, broshyura - broshura, dyujina- dujina, dyuym - duym, syujet - sujet, shlyuz - shluz, etyud– etud kabi.
Yaya harfi quyidagi o‘rinlarda yoziladi: a) So‘z yoki bo‘g‘in boshida qo‘llangan, shuningdek o‘zicha bo‘g‘in hosil qiladigan ya fonemalar birikmasini ifodalash uchun: yaproqі>yaprog‘і, yaxshi>yaxshi, jiyak>jiyak, suyak>suyak, yashil>yashil, noyabr>noyabr kabi; b) rus tilidan o‘zlashgan ba’zi so‘zlarda bo‘g‘in o‘rtasida kelib a tarzida aytiladigan fonemani ifodalash uchun: oktyabr>oktabr, sentyabr>sentabr, otryad>otrat kabi.
Lotin yozuvi asosidagi imlo qoidalariga ko‘ra bunday so‘zlar a harfi orqali yoziladi. qiyoslang: oktyabr - oktabr, sentyabr - sentabr, otryad - otrad, shlyapa – shlapa kabi.