Xorijiy tillar va gumanitar fanlar fakulteti

Polisintetik tillarning xususiyati shundan iboratki, ularda butun bir gap bir so‘z holida yoziladi. Polisintetik tillarga chukot tili kiradi.

Tirik va o‘lik tillar
Hozirgi paytda ma’lum bir xalq vakillari uchun muloqot vositasi bo‘lib xizmat qilayotgan tillar tirik tillar hisoblanadi: ukrain, ozarbayjon, qirg‘iz tili va b. Hozirgi davrda hyech bir xalq uchun muomala vositasi bo‘lib xizmat qilmayotgan, lekin qoldiqlari bizgacha yetib kelgan tillar o‘lik tillar deb yuritiladi: lotin, qadimgi hind yoki sanskrit tili, qadimgi slavyan tili, qadimgi xorazmiy tili, qadimgi arab tili, qadimgi fors tili, so‘g‘d tili hozirgi paytda o‘lik tillar hisoblanadi.
Lotin tili qadimgi Rim imperiyasining rasmiy tili sifatida mavjud bo‘lgan. Mazkur imperiya yemirilgandan keyin bu til ham asta-sekin o‘lik tilga aylana borib, hozirgi davrda bu tilning qoldiqlarini ilmiy atamalarda uchratishimiz mumkin. Lotin tili o‘rta va oliy tibbiyot o‘quv yurtlarida o‘qitiladi.
Qadimgi xorazmiy tili va yozuvi esa eroniy tillarning sharqiy turkumiga kirgan bo‘lib, qadimgi Xorazm vohasining aholisi shu tilda gaplashgan. Bu til XI asrlargacha muomalada bo‘lgan va keyinchalik iste’moldan chiqqan hamda o‘lik tilga aylangan.
4-AMALIY MASHG‘ULOT. TIL VA NUTQ.
REJA:

1. 
   Til va nutq.
   
2. 
   Milliy til, adabiy til va shevalar.
   

Til va nutq
Til va nutq tushunchalari yaqin-yaqingacha farqlanmasdan kelinardi, bu ikki so‘zni ma’nodosh (sinonim) so‘zlar sifatida ishlataverar edik. Keyingi paytlardagi tadqiqotlar til va nutq tushunchalarini farqlash zarurligini ko‘rsatdi. Til deganda ma’lum xalq tomonidan ishlatiladigan, uzoq tarixga ega bo‘lgan hodisani tushunishimiz kerak. Nutq esa shu tilning ma’lum paytda va ma’lum o‘rinda namoyon bo‘lishidir. Ayrim olimlar til va nutq tushunchalarini farqlashda shaxmat o‘yinini misol qilib keltirishadi. Shaxmat donachalari, taxtasi, shaxmat o‘yini qoidalari yig‘indisi tilga qiyos qilinadi. Har bir shaxmatchining o‘yin uslubi, o‘ziga xos xususiyatlarini esa nutqqa o‘xshatishadi. Demak, ma’lum so‘zlar yig‘indisi vositasida bitta fikrni turli ko‘rinishlarda ifoda qilish mumkin. «Ega+to‘ldiruvchi+kesim» ko‘rinishidagi qolip tilga tegishli bo‘lsa, nutqda shu qolip asosida son-sanoqsiz gaplar tuzish mumkin: Men ukamni ko‘rdim // Sobir akasiga yordamlashdi // Salim opasidan eshitdi… Bu esa shu nutqning yaratuvchisiga bog‘liqdir.
Tilni xalq yaratadi, shuning uchun u umumxalq dahosi va xususiyatga ega bo‘ladi; nutq esa ayrim shaxsga oid bo‘ladi. Har kim o‘z qobiliyati, so‘z boyligi, savodi hamda nutq a’zolariga qarab gap tuzadi. Til – aloqa quroli, u vosita. Nutq esa ana shu aloqa jarayonini amalga oshirishga xizmat qiladi. Tilning umri uni yaratgan xalqning o‘zidek uzoq bo‘ladi. Nutqning umri esa qisqa bo‘ladi. Tilning xizmat doirasi juda keng, hajmi o‘lchovsiz bo‘ladi. Nutq esa aniq hajmli, shaklli bo‘ladi. Nutq yakka shaxs yoki juft shaxslar orasida yuz beradi. Bir kishining nutqi monolog, ikki kishining nutqi dialog, ikkitadan ortiq kishining nutqi esa polilog deb yuritiladi. Nutq she’r, hikoya, roman, qissa kabi ko‘rinishlarda turli janrlarga bo‘linadi.
Tilning qonun-qoidalari uzoq yillar davomida saqlanib qoladi, silliqlashadi va boyib boradi. Nutq esa doim o‘zgarishda bo‘ladi; vaziyatga yo nutq a’zolari faoliyatiga qarab so‘zning tovush tomoni o‘zgaradi. Nutq so‘zlovchining saviyasiga, uslubiga, o‘rin va mavqyeiga qarab har xil bo‘ladi. Tilshunoslik boshqa fanlardan ajratilib, o‘zicha alohida mustaqil fan sifatida tanilgan davrlardayoq til va nutqni farqlashga e’tibor berilgan edi. Ammo fan taraqqiyoti tarixi davomida hamma jihatdan ham til bilan nutq bir-biridan farqlanavermadi. Shuning ucun, ko‘pincha, nutqqa xos hodisalar til hodisasi sifatida talqin qilinib kelindi. Tilshunosligimizning keyingi taraqqiyotida til va nutqni farqlashga jiddiy e’tibor berilmoqda.
Til va nutq hodisalariga o‘zaro farqlab yondashishni dastlab VIII-IX asrlarda arab tilshunosligida, keyinchalik V.Humbold, A.Shteyntal, Boduen de Kurtene ta’limotlarida uchratamiz. Lekin til bilan nutq hodisalarini va ularga xos birliklarni ilmiy va amaliy farqlash, shu tushunchalarni batamom yangi mazmunda qo‘llash F.de Sossyur va uning izdoshlari yaratgan ta’limot bilan bog‘liqdir. Lison(til) va nutqning farqlanishi,tilga tizim sifatida yondashuv XX asr jahon tilshunosligida inqilobga teng hodisa sifatida baholandi. Chunki bu hodisa tilshunoslikdagi mavjud qarashlarni tubdan o‘zgartirib yubordi. Tilga, xususan, o‘zbek tiliga sistema sifatida yondashuvning dastlabki yillarida lison o‘rnida til atamasi qo‘llanilib, bu so‘z ko‘p ma`nolilik tabiatiga ega bo‘lganligi sababli, ayrim chalkashliklarni keltirib chiqarardi, chunki insonning nutq so‘zlash qobiliyati ham, nutqi ham shu atama bilan yuritilar edi. Atamalarga esa bir ma’nolilik xosdir.
Nutqning og‘zaki va yozma ko‘rinishlari mavjud. Og‘zaki nutq o‘zaro muomala tilidir, undan o‘zaro suhbatlarda, ma’ruzalarda, radio hamda telefonda, uy – oila muomalasida foydalaniladi. Har ikki nutq shakli oldiga bir xil talablar qo‘yiladi. Fikrning aniq va tushunarli bo‘lishi, jumlaning to‘g‘ri, ravon hamda ta’sirli tuzilishi har qanday nutqning bosh fazilatidir. Aniqlik, to‘g‘rilik, ravonlik, soddalik, tozalik, joziba (ta’sirli so‘zlash) kuchi har qanday nutqning eng muhim belgilaridir.


5-ilova