Xx аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа

31 
К- М Б ь! к о в. Учепие И. П Павлова и философскме вопросм псн- 
хологии, Изд-во ЛИ СССР, 1952, стр. 29—30.
18
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Тилпинг пандо бўлиши олий нерв фаолияти тараққиётида 
катта сакраш бўлди, нерв системаси ва мия фаолиятига янги 
лринциплар қўшди. Демак, иккала сигнал системасининг ало- 
қаси — билишнинг икки босқичининг, 
яъни 
ҳиссий билиш 
билан рационал билишларнинг асосидир. Тасаввурнинг асо- 
сини ташкил қилувчи, нерв алоқаларипипг шаклланишига 
тил ва унга чамбарчас боғланган тафаккур катта таъсир кўр- 
сатади. Тушунчалар ҳам ўз мазмунини бойнтишда тасаввурга 
таянади ва ҳоказо.
Мияда пайдо бўладиган нерв алоҳаларига иккинчи сигнал 
системасининг таъсири ҳақида ганирар экан.миз, яна шу нар- 
сани айтиб ўтиш керакки, инсонда иккинчи сигнал системаси 
коптролидан ташҳари ҳам тасаввур пайдо бўлиши мумкин. 
А\асалап, киши тушида кўрадиган хаёлий тасаввур ана шун- 
дан пайдо бўлади. Киши аввал кўрган, эшитган ёки ўйлаш 
натижасида пайдо бўлган таассурот бунда тил ва онгнинг 
контролисиз тасаввур сифатида киши мнясида юзага келади.
Кишипипг нормал тасаввури фақат иккинчи сигнал сис- 
темаси контроли остида пайдо б\либ, у объектив дупё ало- 
каларига мос келади.
Тафаккур ҳам худди шундай мураккаб нерв боғланишла- 
ри, шу боглапишларнинг уюшмалари асосида шаклланади. 
«Тафаккур,— деган эди II. П. Павлов,— уюшмалардан, аввал 
ташки нредметлар билан алоқага кирувчи элементлар, кейин 
эса бутун бнр занжирни ташкил қилувчи уюшмалардан бош- 
ка нарса эмасдир. Демак, ҳар бир кичик, биринчи уюшма 
фикрнинг тугилиш мо.ментидан иборатдир»32.
Мана шу пнсон миясида шаклланадиган нерв алоқалари 
тафаккурнинг моддий субстратинн ташкил этади. Бу алоҳа- 
лар ўзлари тажрпба асосида шаклланиш билан бирга янги 
тажрибага замнн бўлиши, борлиққа амалий таъсир қилишга 
шароит яратипш жиҳатдан ҳам аҳамиятлидир. К. Маркс ар- 
хитектор биронта иморатни бино эгишдан олдин уни ўз мия- 
снда «қуриб» оладп, деб кўрсатган эди. Янгидан-янги фнкр- 
дариинг пайдо бўлиши янгидан-янги нерв алоқаларининг 
шаклланишига асосланади. Шу перв боғланпшларининг му- 
ваҳҳатлиги (шартли рефлекслар) миянинг ташқи дунёпи акс 
эттиришда мураккаб ҳамда тез ҳаракат килишини таъмин- 
лайди. Мнядаги перв уюшмаларининг шакллаииши ва ривожи 
ҳақида гапирганда, бу алоқалар аввал объектив дунё пред- 
метларининг ташқи ва умумий томонларини акс 
эттириши, 
баъзан эса шу предметларнинг тасодиф томонларини 
акс 
эттириши мумкинлнгнни алоҳида таъкидлаш 
керак. Аммо