Xx аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа

1 «Лсчгнчскнй сОориик». XII, 1936, стр. 217 219
2 Пу коидачи эплиликд.т. аирич ҳолатларни мустасно ҳнлганда. 
к ў п ч н
- 
лик авторл.чр тан олмокда Ву тугпунчанн сўзси.г ёки аксннча сўтпи гушуи- 
птсиг мавжуд доб ўнлаш (семантнк фалсафа акад. Л\арр на боннуаларггинг 
ҳаранш) пдсалпгмдан бошҳа нарса эмас.
55
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

муҳим белгиларининг мавҳумлаштирилиши ва умумлаштири- 
лиши, яъни чуқур билишнипг зарурий шартлари бўлган омил- 
лар, онгнииг ташқи дунё билан бевосита алоқадорликдан «че- 
киниш»ни талаб этади, чунки предмст ва ҳодисаларнинг 
гуруҳ ҳамда туркумидаги бу умумий, такрорланувчи белгилар- 
ни тўғридан-тўгри билиш мумкин эмас. Нарсаларнинг мана 
шу умумий томонларини очиш ва умумлаштириш учун мод- 
дий ташувчи бўлиши керак. Сўз худди мана шу функцияни 
ўтайди.
Предмет ва ҳодисаларнинг маълум туркумлари ёки гуруҳ- 
ларига хос умумий хусусият ва бслгилар сўзнинг табиий ма- 
териясида мустаҳкамланади. Идеал ҳолатлар моддий замин- 
сиз яшай олмайди. Шунинг учун тушунча, фикр тил мате- 
риясига қамралган ҳолда пайдо бўлади.
Предмет хусусиятларини унинг ташувчисидан абстрак- 
циялаш, яъни фикран ажратиш учун уларни аташ, уларга 
ном бериш керак, шупда уларга фикран таяниш мумкин бўла- 
ди. Масалан, умуман 
қаттиқликнн 
қаттиқ предметлардан 
фикран фарқлаш имкони тугилади.
Объектпв моддий ҳодисаларнинг инъикоси бўлган «қий- 
мат», «материя», «ҳаракат» ва бошқа шу каби тушунчалар тўг- 
ридан-тўгри, бевосита акс этиши мумкин эмас. Болалар билан 
ўтказилган психологик тажрибалар билиб олинаётган нарса- 
ларни эслаш жараёнида уларнинг хусуснят ва сифатларипи 
аташ, уларга ном бериш жуда катта аҳамиятга эга эканли- 
гини кўрсатди. Аташ ёрдамида предметларнинг асосий муҳим 
хусусият ва сифатлари билиб олинади. Сўнгра бу тажриба- 
лардан маълум бўлдики, ёш бола хотираси воқеликдаги пред- 
мет ва ҳодиеаларнинг номлари воситасида шаклланади ва 
ривожланади3. Бу тажрибалар ҳақида кейинроқ яиа тўхта- 
ламиз.
Тушунчанинг ташкил топиш жараёни анализ, синтез, тақ- 
қослаш ва шу каби ақлий ҳолатларни ҳам талаб қилади., Бу- 
лар ҳам сўзлар ёрдамида 
амалга ошади. Шундай қилиб, 
фикр (тушунча)иинг сўзда ифодаланиши зарур эканлигиии 
нрактиканннг, бнлиш жараёнининг ўзи тақозо этади.
Демак, сўзга борлиқнинг киши миясида акс этиш далил- 
лари асосида ёидашиш унипг умумлаштнрувчилик ролини 
очиб беришнинг зарур шартидир.
Тажриба маълумотларига қараганда, ёш болаларнинг сўз 
маъноларини тушуниши 
уларда ҳаётий — нутқ тажрибаси 
мавжудлиги ва бойлигига боғлиқ. Бинобарин, тил ривожи-