Янги давр фалсафасининг ривожланишидаги ижтимоий-сиёсий шароит. Инглиз фалсафаси. Француз фалсафаси

Субстанция муаммоси

• Декарт ва Спинозанинг субстанция ҳақидаги назарияларини қайта кўриб чиқиш

• Декарт ва Спинозанинг
• субстанция ҳақида
• назарияларини ўрганиб
• чиқиб, улар мукаммал
• эмас, деган хулосага
• келади

• Биринчидан, у Декартнинг
• барча субстанцияларни
• (мавжуд бўлиши учун
• ўзидан бошқа ҳеч нарсага
• муҳтож бўлмаган воқелик )
• бўлиш тўғрисидаги
• дуалистик қарашни
• тан олмайди.

• Иккинчидан, Лейбницнинг
• фикрича, субстанцияларни
• биттага бирлаштириб (Худо-
• Табиат), Декартнинг дуализмидан
• халос бўла олмаган, чунки
• барча модусларни (ягона нарсалар-
• субстанцияларнинг кўриниши)
• иккита – ҳажмга эга ва фикрловчи
• синфга бўлган. Яъни Декартдаги
• субстанциянинг икки турли бўлиши
• Спинозанинг ягона субстанциядаги
• муқобил кўринишли модусларига
• тўғри келади.

• Монадалар ҳақидаги назария (субстанциянинг кўптурлиги тўғрисида)

• Асосий қоидалар:

• Бутун дунё жуда кўп суьстанциялардан
• иборат бўлиб, дуалистик (Декарт ва
• Спиноза каби) эмас, балки, аксинча
• ягона табиатга эга.
• Бу субстанциялар “монада” деб
• аталади (юнон. “ягона”)
• Монада оддий, бўлинмайди, ҳажмга
• эга эмас, моддий жисм ҳам эмас.
• Монада тўртта сифатга эга:
• интилиш, қизиқиш, қабул қилиш,
• тасаввур этиш.
• Монада ўз моҳиятига кўра – ҳаракатда,
• ягона ва ўз ҳолатини тинимсиз
• ўзгартириб туради.
• Узлуксиз мавжудлигидан монада
• ўзини англаб етади
• Монадалар ёлғиздир ва бир-биридан
• мустақилдир.

• Монадаларнинг даражалари
• (монаданинг даражаси қанчалик
• юқори бўлса, шунча онги
• ва эркинлиги юқоридир)

• “яланғоч монадалар” – чексиз табиат
• асосида ётадилар (тошлар, тупроқ,
• фойдали қазилмалар);
• “Ҳайвонлар монадаси” – ҳис қилиш
• ва ривожланмаган ўз-ўзини
• англаш қобилиятига эга;
• “Инсон” (руҳ) монадаси – тафаккур,
• хотира, наёб ақлий фикрлаш
• қобилиятига эга;
• “Олий монада” - Худо

• Эмпиризм ва рационализмни мувофиқлаштиришга уриниш

• Барча билимларни икки турга бўлди –
• “тафаккур ҳақиқати” ва “далил ҳақиқати”

• “Тафаккур ҳақиқати” онгнинг ўзидан келиб
• чиқади, мантиқий исботланишга ва умумий
• лозим бўлган характерга эга

• “Далил ҳақиқати” – эмпирик (тажриба) йўли билан олинган билимлар (масалан,
• магнит тортишуви, сувнинг қайнаш ҳарорати) одатда мазкур билимлар далилнинг ўзини
• қайд этади, унинг сабабларини тушунтриб бермайди ва таҳмний хусусиятга эга.

• Тажрибавий билимлар (эмпирик, “далил ҳақиқати”)
• ҳақиқий (“тафаккур ҳақиқати”) бўлмай, таҳминий бўлсада,
• уни билим сифатида рад этиб бўлмайди.

• Шундай қилиб, билиш нафақат бир турдаги билимларни
• эгаллаш рационал ёки тажрибавий йўл билан эмас,
• балки уларнинг иккала тури билан эгалланади.
• Хусусан, рационал (тафаккурга асосланиб олинган)
• ҳақиқий хусусиятга эга, эмпирик эса таҳминий халос.

•